Монгол технологийн хөгжлийн түүхээс

Ìîíãîë òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ò¿¿õýýñ

Í¿¿äýë÷äèéí òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíààð òºãñ áîëîâñðîãäñîí, áàéãàëèéí òàâòûí ñèñòåìýýð á¿òýýñýí ãýð, ýìýýë, ìîíãîë õóâöàñ, öàé ìýòèéí òºãñ á¿òýýë¿¿ä îëîí áàéíà. Ýäãýýð á¿òýýëèéã öààøèä ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ áóþó õèéö, á¿òýöèéã ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é, çºâõºí ãî¸õ, ÷èìýõ, ãàíãàëàõ, óð õèéö îðóóëàõ çýðýã ãîî ñàéõíû çàñàë õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë : Ãýð íü ãåîìåòðèéí õýëýýð äóãóé ó÷èð õàìãèéí èõ áàãòààìæòàé, õàíà íü öèëèíäð, öýýæ íü îãòëîãäñîí êîíóñ, äóëààí òåõíèêèéí îíîëîîð òîéðãèéí òºâ äýýð õàëàëòûí ñèñòåì íü áàéðëàäàã íü äóëààíûã òîéðãèéí ðàäèóñààð ç¿ã á¿ð ë¿¿ãýý äàìæóóëíà. Äóëààí äàìæóóëàëòûí îíîëîîð áîõèðäñîí àãààðàà ãàäãàø ãàðãàõ, íàðíû ãýðëèéã íàð ìàíäàõààñ, øèíãýòýë àâàõààð òîîöîæ òîîíûã äóãóé õýëáýðòýé á¿òýýñýí, àãààð õàëàõààðàà õºíãºð÷ äýýøýý õººðäºã îíîëîîð ãýðèéã á¿õýëäýý àãààðàà áàéíãà ñîëüæ áàéõààð òåõíèêèéí õýëýýð ñàëõèâ÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéõààð á¿òýýñýí. Õàíà-óíèéã 纺ëºí õîëáîîãîîð, óíü- òîîíûã õàòóó õîëáîîãîîð, õàíà-õààëãûã õàòóó-纺ëºíèé õîñëîëîîð, õàíàíû ìàòààñ õèéö, õàíûí ¿äýýñèéã òýìýýíèé ¿äýýðýýð ¿ääýã íü ýõëýýä 纺ëºí áóþó íîéòîí øèðýýð ¿äýæ ààæèìäàà õàòàõäàà õàíûã ýâõýõ, äýëãýõýä ñààäã¿é áàéõààð òîõèðñîí õýìæýýíä õàòàæ õàòóó õîëáîîíä øèëæäýã íü áàðèëãûí èíæåíåðèéí íàðèéí òîîöîîí äýýð ¿íäýñëýãäñýí ìàø ºâºðìºö, òºãñ õèéö ìºí áèëýý. Õîíèíû íîîñîîð õèéñýí á¿ðýýñèéã (äýýâýð òóóðãûã) ñîëèõ òèéì ìàòåðèàëûã õ¿í òºðëºõòºí õèéæ ÷àäàà ã¿é ë áàéíà. Ýñãèé õèéõ ìîíãîë òåõíîëîãè ÷ õóó÷èðààã¿é áàéíà. Á¿ðýýñèéã áóñàä ìàëûí íîîñ, íîîëóóð, õººâðººð õèéæ áîëîõ óó, õèéäýã ¿¿, àìüäðàë äýýð õèéñíèéã ¿çñýí ¿¿ ãýõ ìýò ìàø îëîí àñóóëòûã õ¿¿õäýä òàâèõàä çºâ õàðèóëòûã õîòûí õ¿¿õäýä õ¿íääýæ íèëýýä áóäèëæ áàéõàä, õºäººãèéí õ¿¿õä¿¿ä õÿëáàðõàí õàðèóëíà. Ýíäýýñ í¿¿äëèéí áà ñóóðèíãèéí ñóðãàëòûí ñèñòåì òýìýý, ÿìàà øèã ÿëãààòàé, çýðýãöýí îðøèæ, õàðèëöàí áèå áèåíýý òýòãýæ áàéõ òàâèëàíòàé, äàíãààðøëûí íýã øèíæ áîëîé. Ãýð íü óÿí õàðàìõàéí õ¿÷íèé îíîë äýýð òóëãóóðëàñàí ó÷ðààñ õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãà, ¿åð, ãàçàð õºäëºëòºíä õàðüöàíãóé òîãâîðòîé. Ãýðèéí áîëîí ýìýýëèéí ìîäûã ãàíö ÷ òºìºð õàäààñ ã¿é, ìîäîí õàäààñààð áîëîí ìîíãîë÷óóäûí ººðñäèéí õèéñýí ²øàð² öàâóóãààð íààæ õèéäýã. Ýìýýëèéí ìîä íü ÿìàð÷ äîãøèí ìîðèíä ç¿¿æ òàâèõàä á¿¿ðýã, õàâòàñ íü ýìòýð÷ õàãàðàõààñ íààëòààðàà ñàëàõ ãýæ ¿ã¿é. Ýäãýýð çîõèîã÷ã¿é á¿òýýë¿¿ä íü ìîíãîë õ¿íèé äàëä ìýäëýãýýð á¿òýýãäñýí àìüäðàëààð øàëãàãäàí ºíººã õ¿ð÷ èðñýí òºäèéã¿é èðýýä¿é õîéòîä ÷ ìºíõðºí äàíãààðøëûí íýãýí øèíæ áîëîí ¿ëäýíý. Çîõèîã÷òîé ìºíõºðñºí á¿òýýë¿¿ä ÷ ¿é ò¿ì áàéíà: Óóëàí äýýð õóäàã ãàðãàñàí óëñ îðîí õèð îëîí áàéäàã áîë? Äîãøèí (õóðö óõààíò) íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà ñ¿ì áàðèõ ãàçðàà òîâîë÷èõîîä, àìüäðàëûí àìèí ñ¿íñ óñàà îëîõîîð øèíæýý÷äèéã öóãëààãààä ººðºº äàãóóëààä õóäàã ãàðãàõ öýã õàéõààð óóë ººä ÿâæ, íèëýýä óäààí ÿâàà áèç, øèíæýý÷äèéí çàðèì íü óðñàæ áàéãàà ãîë áàðààäàæ áóó÷èõààä õóäãààð ÿàõ ÷ þì, çàðèì íü áýëýýð ãàçðûí õýýëýýð õàéõã¿é, òýíýã þì óóäàà, õóòàãò, äîãøèí íî¸í õóòàãò õýìýýí ºðãºìæëºõ äóòàì äàâðàõíóóäàà õàéðõàí õàéðõàí ãýæ øèâíýëäýõ íü øèâíýëäýæ, äîòðîî áîäîõ íü áîäîæ ÿâñíàà íýã àðàé çîðèãòîé íü õóòàãòàà òà ÿàãààä óóë ººä àâèðààä áàéãàà þì áý? ãýýä áýë ð¿¿ ÿâàõ ñàíàë ãàðãàõàä ÷èíèé òîëãîéí õààí ÷ õàòãàñàí öóñ ãàðíà áèçäýý õýìýýí äîãøèðñíîî ýíä óõ ãýæ ãàðãàñàí õóäãûã àðä÷ëàëûí ýõíèé ¿åä Ðàâæààãèéí ñ¿ìèéã ñýðãýýí áîñãîñîí ¸ñëîë äýýð ñàéí íºõºð Ã. Öýâýãñ¿ðýíãèéíõýý áóÿíãààð ¿çñýíäýý ºðòºíöºä äàõèí í¿ä íýýæ, íàäàä ìºí ÷ èõ óõààðëûã ºãñºí人, ¿ã¿éäýý 21 îíû õóâüñãàëûí à÷ààð òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí ãýæ ìóíõàð÷, èõ ñóðãóóëèéí áàãø ãýæ îâîîæ áàéñíàà íàì äàðóóëæ, ººðººñºº è÷èæ, ìîíãîë÷óóä í¿¿äëèéí óõààíààðàà ÿìàð èõ ç¿éëèéã á¿òýýñíèéã ãàéõàõ áîëñîí þì. Ìîíãîëûí óòàé õýìýýõ Çàíàáàçàðûí óóëûí îðîé äýýðõ ñ¿ìèéí õóäàã ãýýä óóëàíäýýð õóäàã îëîí áàéíà. Òåõíèêèéí ºíäºð ñýòãýõ¿éòýé ìîíãîë ãýäãèéã òîîëæ áàðøã¿é îëîí æèøýýíèé íýã íü óðàí ßðèíïèëèéí (Ñ¿õáààòàð àéìãèéí õàðúÿàò) õèéñýí õààëãà íýýõýä ŅÓðàí ßðèíïèëèéí õèéñýí õààëãà, õààõ á¿ðä õºëñ íü áàãàäñàí õààëãàņ ãýæ äóóãàðñààð õºëñèé íü íýìýýä ºãñºí äàðèéä íóãàñ õàâèàñ ãàíö øààíòàã ñóãëààä ë äóóãàðõàà áîëüñîí ãýäýã, ßðèíïèëãóéí õóäãààñ óñ 纺äºã ÿìàà íü îð÷èí ¿åèéí ðîáîðò, õºõºº äîíãîääîã òîãëîîì, ìàøèíä ìèéë õèéãýýã¿é áàéõàä ìèéëòýé ìîðèí òýðãý, òýðýãíèé 캺ðíèé õàìãààëàëò òºìºð öàãàðèãûã òýâíýýð òàâàí êã-èéí ëàíòóóãààð öîîëñîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë¿¿ä, Ò¿âøèí øèðýý ñóìûí èðãýí óðàí Ìîíõîîðîéí ìîäîîð ñèéëñýí î¸äëûí ìàøèí, ìºí ¿íñ àñãààä áóöààä èðäýã òýðãýíöýð ìýòèéí ¿é ò¿ìýí á¿òýýë¿¿ä, àëò ìºíãºíèé äàðõöóóëûí ãàéõàìøèãò á¿òýýë¿¿ä, ñèéëáýð¿¿ä ìºíõðºí àéìàã, õîòûí ìóçåéí¿¿äýä ä¿¿ðýí áàéíà. ªíººäðèéí ìàë÷äûã àâòîìàøèí, ìîòîöèêëü, òåëåâèç, íàð ñàëõèíû öàõèëãààí ¿¿ñãýã÷, ðàäèî õîëáîîã¿éãýýð òºñººëºõ àðãà ã¿é áîëñîí íü ìàë÷èä òåõíèêèéí çîõèõ õýìæýýíèé áîëîâñðîëòîé áîëñíûã ãýð÷èëíý. ¯õýð òýðýã, òýìýýí òýðýãýí òýýâýð õàÿãäàæ, òýìýýã çºâõºí ãîâü õàíãàéí òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò уналганд õýðýãëýæ áàéíà. Áàéãàëü äýëõèéí òîãòîö, ò¿¿íäýýðõ àìüäðàë, îä ãàðàãûí ø¿òýëöýý òàâòûí òîîëîëûí ñèñòåì äýýð òîãòîæ áàéäãûã óõààð÷ òàâàí õîøóó ìàë, ìàëàà áàéãàëèéí ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ öàã òîîëëûí æàðàí (12æèë*5=60), ìàëàà äàãàæ àìüäðàõ îðîí áàéð-ãýðèéã íýã èæ á¿ðäýë áîëãîí òºãñ á¿òýýñýí íü òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñ ìºíõºä îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ, áàòàëãàà ìºí. Í¿¿äëèéí ìîíãîë÷óóäûí òàâòûí ñèñòåìèéí á¿òýýë¿¿ä íü äîòðîî òàâàí èõ, òàâàí áàãà õýìýýõ õî¸ð õýñãýýñ òîãòîíî: Ãýð íü õàíà, óíü, òîîíî, áàãàíà, õààëãà áà á¿ðýýñ íü äýýâýð, òóóðãà, öàâàã, ºðõ, ¿¿ä ãýñýí òàâàí ýä àíãèàñ á¿ðäýõ áºãººä ýíý äàðààëàëààð áàðüæ, óðâóó äàðààëëààð áóóëãàäàã íü òåõíèêèéí èæ á¿ðýí øèéäýë áºãººä ìîíãîë÷óóä ãàçðààð õºëºãëºæ, òýíãýðýýð òýòã¿¿ëæ áàéäàãûí áýëýãäýë òºãñ ìîíãîë ãýðèéã á¿òýýñýí þì. Ãýðèéí òàâàí áàãà: àâäàð-ñàâ, îð-äýâñãýð, çóóõ-ÿíäàí, ºëã¿¿ð-òîãîî øàíàã, äàíõ-ñàâ ñóóëãà; Ýìýýë: ìîä, äºðºº, ã¿ëýì, òîõîì, îëîì æèðýìíýýñ á¿ðäñýí òàâàí èõ áàéõàä ýìýýëèéí òàâàí áàãà: õîéò óðä õÿð, äýâø-îëîìöîã, õî¸ð âààáàð-äºðâºí äàðóóëãà, óðä áà õîéò íàéìàí ãàíçàãà, äºðººíèé õàìãààëàëò; Õóâöàñààð: òàâàí èõ-ìàëãàé, äýýë, á¿ñ, ºìä, ãóòàë; Õóâöàñíû òàâàí áàãà: äîòóóð ìàéê-òðóñîê, öàìö-ºìä, òýëèé, îéìîñ; äýýë: çàõ, àð ºâºð ýíãýð, á¿ñ, àð ºâºð õîðìîé, áàðóóí ç¿¿í õàíöóéãààñ á¿ðäýõ áºãººä ìîíãîë õ¿íèé ñ¿íñ íü á¿ñýíäýý áàéäàã. Õîîëîíä: òàâàí öóëûí øºë-äýë¿¿, ýëýã, Ẻð, óóøèã, ç¿ðõ; -òàâàí èõ. Òàâàí áàãà: õîäîîä, ºëºí, õîñ-õîøíîãî, ñàðõèíàã, îëãîé; òàâàí òýðã¿¿í ìàõ: ñýýð, äàë, äºðâºí ºíäºð õàâèðãà, øààíò ÷ºìºã, õîøèíîã. Õ¿í àäóó õî¸ðûã áàéãàëààñ èõýð çàÿàñàí ó÷ðààñ àëèâàà òåõíèêèéí õ¿÷ ÷àäàë, á¿òýýìæèéã ìîðèíû õ¿÷ýýð õýìæäýã íü ìîðèéã òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ºâºã, ò¿¿íèéã äóóðàéëãàæ òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëñýí ãýäýãòýé õýí ÷ ìàðãàõã¿é áèçýý. Өөрөөр хэлбэл Ìîíãîë÷óóäûí àæ àìüäðàëäàà õýðýãëýæ çàíøññàí ýäãýýð òåõíèêèéí õýðýãñýë íü òºãñ øèéäâýðëýãäñýí áóþó òºãñ áîëîâñðîãäñîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë, äàõèí äàâòàãäàøã¿é íàðèéí ìîíãîë òåõíîëîãèîð õèéãäñýí òóë äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð ìºí. Øèíæëýõ óõààí ÷ øèíæ íü òàâòûí ñèñòåìèéí íóóö óâüäàñûã ìýäýð÷, ò¿¿íèéã àæ àìüäðàëäàà õýâøèë áîëãîñîíä îðøèíî. Ìîíãîëûí áóñàä óëñ îðíîîñ ÿëãàãäàõ îíöëîã áîë õ¿í áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäãýý ã¿íýý óõàìñàðëàæ, á¿õ àìüäðàë ¿éë àæèëàãààãàà áàéãàëèàñ ñàëãàëã¿é, áàéãàëèà ø¿òýæ, çîõèñòîé àøèãëàæ óíàãàí òºðõèéã õàäãàëæ ºíººã õ¿ðñýíä ë îðøèíî.