Монголын хөдөө аж ахуй бол хотынхоныг тэжээдэг эсвэл хотынхныг хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээр хангадаг эсвэл хот сууринг дагсан мал аж ахуй бишээ, Бэлчээрийн мал аж ахуй нь биеэн даасан, нүүдлийн соёл иргэншлийн оршин тогтнох үндэс болсон мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийн бодлогоор бүтээгдсэн, монголчуудын оюуны болон биеийн хүчний хөдөлмөрийн бүтээл, дэлхийн шинжлэх ухаанд монголчуудын оруулсан хувь нэмэр, хаягдалгүй технологиор эцсийн бүтээгдэхүүн болтлоо иж бүрэн механикжиж, автоматчилагдсан, улирлаар технолог нь солигддог, өдөр шөнөгүй, тасралтгүй ажилладаг, эзний үйл ажиллагаанаас хамааран жил бүр өөрөө нөхөн үржиж байдаг “амьд үйлдвэр”, товчоор хэлбэл дэлхийн наймдах гайхамшиг болтлоо хөгжсөн, байгалийн хүнд нөхцөл байдалд дасан зохицож амьдрах чадвартайгаараа дэлхийд ганцаараа мөнхөрсөн юм.
Ботуудын редакторын зөвлөлийн тавьсан зорилгод “. . . МАА уламжлалт арга ухаанаас юуг боловсронгуй болгон ашиглаж хөгжүүлэх, юуг орчин үеийн хэрэгцээ шаардлагын дагуу өөрчлөн сайжруулах, МАА-гаа бүхэлд хэрхэн эрчимжүүлэх, манай нөхцөлд фермерийн аж ахуйн хэлбэрийг ямар оновчтой арга замаар байгуулах, монгол малын ашиг шимийг яаж боловсронгуй технологиор ашиглах, малчдын аж төрөх орчин нөхцлийг шинэ төвшинд хэрхэн гаргах зэрэг асуудал төр засгийн бодлого, үйл ажиллагааны төвд улам бүр хурцаар тавигдаж байна гэсэн үнэхээр малчид байтугай, монголоо гэсэн сэтгэл зүрх нь цохилж байдаг хэн бүхнийг нойрноос нь сэрээх зорилт тавьжээ. Гэвч зохиогчдийн бүтээл, бүрэлдэхүүн нь НСИ-ийн далд мэдлэг эзэмшээгүй, ССИ.ийн ил мэдлэг эзэмшсэн, цэвэр монгол сэтгэлгээгүй буюу монголоор сэтгэх чадваргүй, БМАА-н мөн чанарыг байгалийн шинжлэх ухааны үүднээс шинжлэх ухаанчаар судлаагүй, гадаадын тэжээлийн МАА-н арга туршлага дээр тулгуурлан хийсэн судалгаа, туршилтыг нэгтгэн дүгнэж өндөр цол хэргэм хүртэгсэд байгаа учраас тавьсан зорилтоо оновчтой шийдэх гэдэгт эргэлзэж байгаагаа нуух юун. Эргэлзэхийн учраа 3-р ботийн нэгдүгээр номын зохиогч “нүүдэлч малчдын судалгааны төв”-ийн тэргүүн, газар зүйн ШУ-ны доктор, хоёрдугаар номын зохиогч биологи ба хөдөө аж ахуйн хоёр ШУны хос доктор нарын бүтээл нь эсгий туургатан, шороон туургантан хоюул байж л хүн төрлөхтөн оршин тогтдогыг үгүйсгэж, эсгийг нь шороогоор хүчээр солих гэж улайран тэмцэж байгааг эсэргүүцэж энэхүү эсээ бичиж байна.
20 ботийн зохиогчид монголын өнөөгийн үеийн хөдөө аж ахуй, биологийн шинжлэх ухааныг хөтөлж яваа, шинжлэх ухаанд хийж бүтээдэгээ бүтээсэн, авдаг гавъяа шагнал, алдар нэр, албан тушаалаа авчихсан, бясалган ухаарах насандаа яваа мэргэдүүд учраас томчуудын өчүүхэн жижиг алдаа том байдаг, жижигчүүдийн том алдаа үл мэдэгдэм жижиг байдаг учраас хөндлөнгөөс хошуу дүрж, хуцах нохойд хуцдаггүй нохой саад болж байгаадаа та бүхнээс хүлцэл хүсье.
Нүүдэлч малчид гэж хэн бэ?:
Барс цагт эс босвол өдрийн явдал нь хоцордог, багадаа эс сурвал насны явдал хоцордог, өөдлөхөд санах сэрэх хоёр, уруудахад унтах идэх хоёр, унтахыг хэмнэвэл ухаан нь сэргэдэг, ундаа хэмнэвэл судас нь чангардаг. Нүдээ байхад нь үзэж, шүдээ байхад нь гамнадаг, өчүүхэн нялхдаа эхийн сүүгээр өсдөг, өссөн цагт эцгийн элбэрэлийг хүртдэг, биеийн тэнхээг сэтгэлийн тэнхээгээрээ тэжээдэг. Инээд эвтэй, ханиад ханьтай, биеэ тохижуулж байж, гэрээ тохижуул. Гэрээ тохижуулж байж, улсаа тохижуул хэмээх сургаалаар хүмүүжсэн. Тохироогүй хувцас нүдний балай, тослоогүй тэрэг чихний балай. Буртгаа угааж цэвэр болох, буруугаа хэлбэл нөхөр болох, биеийн бохир сүр дарна эсвэл заваан хүн өвдөх нь их хэмээх ахуйн соёлтой. Жаргалын дээд нь сэтгэл амар, нөхрийн дээд нь үл атаархагч. Гэм хийсэн гэдэс биш, гэнэт олдсон хоол биш хэмээх аман хуулинд захирагдаж, энэ хуулийг дагаж амьдардагаар малчин заяа мөнх билээ. Эндээс нүүдэлч малчныг тосгонжуулна хэмээн цэцэрхэх нь төөрөгдөл болохоос хөгжил биш хэмээн бодогдоно.
Зүрхний амраг гэхээс зүрхний аав, багш, найз гэдэггүй нь зүрх хайрын эрчимхүчийг сацруулагч гэдгийг нотлоно. Энэ тодорхойлолтыг суурингийн эрдэмтэн мэргэд хэлсэн байж болно.
Элэг эв эеийг хариуцсан эрхтэн учраас элгэн төрөл, элгэн садан, элэг бүтэн, элэг эмтрэх, элэг хатах гэсэн таван үг үүсчээ. Том гэр бүлийн хэмжээний эв нэгдлийн асуудлыг элэгээр жишиж хэлжээ. Төрөл, садангуудыг элэгээр тодотгохдоо элэг шиг зөөлөн, ямарч өөгүй, элэг “гадуураа гялгар уут”-аар хамгаалагдсан байдагтай адил гэжээ. Гэсэн ч элэг бүтэн элэг эмтэрэх гэдэг нь цуг төрж цувж үхдэг эсвэл жаргал зовлон хоёр хослож амьдрана, элэг хатах гэдэг нь элгээ хаттал инээж баясдаг эсвэл аливаа амьтан төрөхдөө ус шиг зөөлөн, үхэхдээ элэг нь хүртэл хатдаг гэжээ. Элэг нь хүнийх үү, малынх уу гэдэг сонирхолтой асуулт тавьж болох юм. Миний бодлоор бол суурингийнхан шууд л хүнийх, мал ямар эв эеийг хичээх ухаан байх биш гэх байх, нүүдэлчид бол бидний багш “мал” юм чинь малынх, тэх тусмаа хониных, хонины хониныхдоо хөх нүдэн эсвэл шар нүдэн хониных бол бүр сайн гэж хариулна. Хариултанд нэмэлт тайлбар хүсвэл “Билиг оюуны мянган үеийн баатар” Л. Түдэвээс лавлаарай.
Адууны засаа баруун нь баруунд, зүүн нь зүүн бөөрөнд сайн учир булж иддэг заншилтай, азарганы засаа халуун хүйтэн хоёр янз байдаг учраас хүйтэн засаагий нь засч уяа тохируулдаг уяачдыг боловсролгүй гэх зүрх байна уу? Энэ мэт монгол ухаанаар төрхөөсөө боловсорсон малчин ард түмнээ хөдөөнийхөн, Тэд малчид “экологийн зохистой нутгаа(ЭЗН) танин мэдэж, зөв ашиглаж, эзэмшиж эхлэх тэр үеэс Монгол улсын хөдөөгийн хөгжил эхлэнэ” . . . гэж дүгнэсэн нь ардчиллын эхний үед зарим залуучууд “ирээдүй өнөөдрөөс эхэллээ” . . . гэж сүржигнэсэнтэй утга нэг, гэнэн дүгнэлтийг шинжлэх ухааны докторууд эрдэмтэдийн цуврал бүтээлдээ бичсэн байгаа нь гайхаш төрүүлж байна. ЭЗН гэсэн нээлтээ малчдын мал маллаж ирсэн туршлагаас олж тогтоочихоод тогтоосон үеэс хөгжил эхлэнэ гэж баймааргүй санагдана.
Нэрт эрдэмтдийн үзэл бодлыг тоочин бичиж, тэднийг сохороор шүтэн биширч, ашигтай үрийг шүүн авч өөрөө бодит байдалтай шүүн тунгаалгүй дараах буруу дүгнэлтүүд хийжээ хэмээн бодох. Тухайбал:...хүн төрлөхтөний нийтлэг соёл иргэншил болох “суурин соёл иргэншил”-ийн доод шат нь “нүүдлийн соёл иргэншил” мөн болох нь батлагдаж байна гэжээ. Үгүй энэ хоёр иргэншил зэрэг үүссэн, эхний үед НИ хүчтэй хөгжиж байснаа аажмаар СИ-д байраа алдсан, харин одоо энэ хоёр иргэншил зэрэгцэн орших түүхэн үе эхлэж байгааг олж харсан уу.
. . . одоогийн зах зээлийн нөхцөлд саад болж, дэлхийн хоцрогдсон буурай орнуудын толбо болон үлджээ. . . . БМАА нүүдэлчдийн амьдралын материаллаг талыг дутуу дулимаг хангаад, оюуны хөгжлийг саатуулж байна. . . . монголын нүүдэлч малчдад өөрийн гэсэн хэтийн зорилго бүү хэл ойрын зорилго ч бүдэг байна гэсэн нь шинжлэх ухааны доктор таны дүгнэлт, хэлэх үг мөн үү? НСИ-ийн дотоод мөн чанарыг олж хараагүй байж, арай андуу дүгнэлт хийжээ, саад болоогүй, хоцрогдлын толбо биш, мэлхий үсэрэвч мөн дороо гэдгийг мэдэх үү, дутуу биш бүрэн хангаад, оюуны хөгжлийг саатуулаагүй, төдийгүй НСИ-ийг туйлд нь хүртэл хөгжүүлж, хоёр зуун дамжуулан авч явсан гавъяаныхаа ачаар өнөөдөр дэвшилтэт хүн төрлөхтөн НСИ-ийг судлаж эхлэснийг та нарын сонорт хүргэе. Жирийн хүний амьдралаа авч явах үндсэн арга нь олны жишиг харж, дуурайх явдал мөн хэмээн бодогдоно. Эндээс хүн хэдий ухаантай ч хэлэхээс нааш санахгүй, цаас хэдий нимгэнч чичхээс нааш цоорохгүй гэж суурингийн эрдэмтэд сургасан бизээ. Ер нь ард түмнээ ухаарч амьдруулахын тулд л амьдралаа зориулагсадыг эрдэмтэд хэмээн нэрлэдэг биш үү. Тэгвэл нүүдэлч малдыг :
. . . НСИ нүүдэлчдийг боловсролгүй, ажилгүй, залхуу, эрмэлзэл тэмүүлэлгүй болгодог зүй тогтолтой гэж дүгнэж болохгүй. Боловсролгүй гэвэл мал маллах арга туршлага, цагаан-улаан идээгээ боловсруулах технологи, хооллох соёл, малтай харьцдаг биеийн болон сэтгэхүйн харилцааны соёл, дэлхийн хамгийн хөгжилтэй, таны шүтэн биширч байдаг улс оронд байхгүй гэвэл та зөвшөөрөх үү. “Малтай бол ажилтай, хоолтой” гэсэн сургаалыг эргэцүүлж нэг бодно уу. Залхуугийн гадаа түлээгүй, залгидгийн гэрт хоолгүй гэх сургаал нь хүнээсээ болохоос иргэншлийн дутагдал биш, харин боловсрол олгож буй багш нь таван хушуу мал учраас малгүй айлын хүмүүс залхуу, их унтдаг, ёстой боловсролгүй, тэмүүлэлгүй гэсэн таны дүгнэлт зөв байх.
. . . БМАА эрхлэх болсон үеийн гар хөдөлмөр, энгийн багажаас салж чадахгүй хоцрогдсон байдалтай байна. ШУТ-ийн ололт нэвтрэх бололцоо муутай гэжээ. Хоцрогдол биш, нэвтрэх боломж ч муугүй, харин шинэ технологи, багаж хэрэгсэл ашиглах эсэх нь ганцхан эдийн засгийн хэмнэлт их бага эсэхээс өөрөөр хэлбэл бага зардлаар их бүтээгдэхүүн гаргаж чадах эсэхээс хамаарах учраас гар хөдөлмөр, энгийн багажийг солих хэмнэлттэй шинэ техник, технологи суурингийнхан буюу таны шүтээд байдаг өндөр соёлт хүмүүс чинь бүтээгээгүй учраас нэвтрэхгүй буюу тэдний хоцрогдсон гар хөдөлмөрийг сольж чадахгүй байгаа юм. Цахилгаан хайч, цахилгаан саалтуур, тэрч байтугай нарны болон салхины цахилгаан үүсгүүрүүд ч амьдралд төдийлөн нийцтэй биш байна шүүдээ. Хэрэглээ ч гэсэн хэрэглэсэн хүн хөгжиж, хэрэглээгүй нь хоцрогдож байгаа юм бишээ. Хотын хүмүүс дөрвөн буланд нь чөтгөр байрладаг, одот тэнгэрээс тусгаарлагдсан шавар дөрвөн ханан дотор бусдыг аяарлаж, шаваарладаж амьдарсан нь соёлтой, чөтгөр хорогдох орон зайгүй, тооноороо одот тэнгэрийн хишгийг хүртэж байдаг дугуй модон дөрвөн ханан дотор зөвхөн өөрийнхөө төлөө үргэлж хөдлөж, нүүж амьдардаг нь соёлгүй гэж ялгаж болохгүй. Энэ нь хүн төрлөхтөн үүсхээсээ эхлээд өнөөг хүртэл замнаж ирсэн амьдарч аж төрх хоёр хэлбэр тул нэгийг нь нөгөөгийн эсрэг сөргүүлэн тавьж болохгүй, чанарын эрс ялгаатай хүн төрлөхтний мөнхөд оршихуйн, бурханаас заяасан хувь тавилан бөлгөө. Иймд НИ нь СИ-ийн эхний шат биш гэдгийг дахин сануулая. Хөгжиж байхад ухаралт дагаж явдгийг ч сануулъя.
. . . БМ-ын ашиг бага гэжээ. Үгүй ээ экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн болтлоо бүрэн эрчимжсэн мал. . . . эдийн засгийн үндсэн салбар нь БМАА байсан цагт хэзээ ч хөгжихгүй, иймээс үүндээ тулгуурлан суурин аргаар эрхэлж болох шинэ салбар үүсгэн хөгжүүлж . . . гэсэн нь БМАА-г хэзээд ч СМАА болгож хувирахгүй гэдгийг социализмийн үед бүтээсэн нэгдэл сангийн аж ахуй, малаа таван төрлөөр нь задласан, малаа эрлийзжүүлсэн зэрэг бүх ололт бүхэн мал хувьчилангуут нүд ирмэхийн зуур устсан нь буруу замаар хөгжүүлж байжээ гэж ухаараачээ. БМ хэзээд ч тэжээлийн мал болж хувирахгүй гэдгийг шинжлэх ухааны үүднээс батлаж чадна шүү.
Л. Түдэв аль 2005 онд бичихдээ: “. . . ер нь МАА, НСИ-г суудлынхнаар солихыг санаархах нь монголыгоо мөхөөх хар санаа мөн” гэж дүгнэсэн бол энэ номын зохиогчид “ . . . нүүдэлчид малчид суурыпилд заавал шилжих ёстой гэсэн онолыг дэвшүүлж байна” гэжээ. Эндээс таны дэвшүүлсэн онол бол монголыг хөгжүүлэх биш мөхөөх онол болжээ Суурыпилд шилжсэнээр таны ухаарч нээсэн шинэ салбар чинь хөгжих орчингүй болно. Мөн ЭЗН элэгдэлд ороод хэдэн жилийн дараа нүүхээс өөр аргагүй болохыг тооцсон уу? Шинэ техник технологи ч гэсэн мөн адилхан амьдрах хугацаа багатай, хугацаандаа үр ашигаа өгч чадахтай үгүйтэй байдаг. Тэгээд дараа нь хаях газар олддоггүй, байгаль экологи бузарласан хог болдог. Эндээс суурингийнхний бүтээл бол байгаль экологио устгаж бүтээж хөгждөг, нүүдэлчид тэтгэж арвижуулж хөгждөг учраас нүүдэлчдийн бүтээл төгс, хаягдалгүй технологиор хийгдсэн эцсийн бүтээгдэхүүн, цааш нь сайжруулах гэж байхгүй, мөнхөрсөн байдаг юмаа.
Хөгжлийн тулгуур суурыпил монголын газар дэвсгэрийн ихэнх тал хээр, говийн бүсэд хэрэгжих онолын үндэслэлгүй гэвэл та зөвшөөрөх үү. Хариуг хэвлэлээр, интернетээр өгч болно.
Таны дэвшүүлсэн . . . малаа төрөлжүүлэх, тосгонжиж хөгжих зүй тогтол нь БМАА-г хөгжүүлэх биш устгаж, монгол улсыг “бар” улс болгох биш “баар” улс болгох ирээдүй рүү хөтлөж байна гэж бодогдоно.
Хоёрдугаар номонд:
. . . ер нь хонь 2-3 алхаад нэг удаа өвс таслахаар бодож сүргийнхээ хөдөлгөөний хурдыг зохицуулах нь хамгийн тохиромжтой гэж зөвлөсөн нь 1. доктор хамгаалахын тулд лабораторын туршилтын полигондоо туршилтаар тогтоосон байх. 2. Мал идэшлүүлэх нь хөдөлгөөний хурдыг тохируулахад байдаг гэсэн цоо шинэ дүгнэлт хийжээ. 3. 2-3 алхаад нэг тонгойгоод тааралдсан өвсний толгойг таслах маягаар өдөржин тууж бэлчээнэ гэвэл хоёр цаг яваад л хүн малгүй өвс тасдах байтугай хөдлөж чадахгүй болтлоо ядрана. Таны энэ зөвлөгөөг малчид бол инээдээ барна, таныг доромжлоод өнгөрнө, харин гадаад дотоодын эрдмийн зэрэг горилогчид, оюутан суралцагчид, суурингийн уншигчдад буруу ойлголт өгөх нь үнэхээр хортой учраас л шүүмжлэлтэй хандаад байгаас биш та бүхний нэр хүндийг бууруулах зорилго тавиагүй болно.
... хонь ямаа орондоо хөдөлгөөн нь аяндаа удааширч сүргээс хоцрох, хэвтэж үлдэх гэж бичсэнийг юу гэж ойлгох вэ? Хонь ямаагаа хүндэтгэж орон дээр хэвтүүлдэг гэтэл удаашрах, хоцрох, хэвтэх, үлдэх гэх шиг . . . эсвэл бэлчээртээ гэхийг орондоо гэж бичсэн гэхэд андуурхын аргагүй хоёр өөр үг байх, . . . сүргийг өвөлжилт, хаваржилтанд зохих ёсоор бэлтгэх гэдэг нь: . . . хүйтэнд дасган өлчирлүүлж, уяашуулах явдал юм гэсэн нь өлчиржүүлэх гэж ярих ба өвөл хаврын улиралд уяж сойж уяашуулах гэсэн ойлголт байхгүй. . . . нас гүйцсэн малын жин 40-60, өсвөр насных нь 60-70 хувь хүртэл тус тус нэмэгддэг БМАА-н гол гогцоо асуудлын нэг болно гэсэн нь арифметикийн анхны мэдэгдэхүүнгүй малчдаасаа дор байх гэж дээ.Анхны жин нь хэд байсан бэ? гэдгээс хамаарна. Хавар эм хонины амьдын жин 70 кг байсан гэвэл 60% өсөхөд 102 кг хүрнэ, төлөг 50кг байсан бол 70%-иар нэмэгдэхэд 85кг амьдын жинтэй болно. Энэ тоо амьдралд хир ойртох вэ? Ямар хүний билээ өдрийн тэмдэглэл гэдгийн адил болжээ.
. . . эм ямааны намрын амьдын жин дээд тал нь 54 кг байсан гэж бичснээс 60%-иар таргалсан гэвэл хавар амьдын жин нь 32 кг байжээ.
Цааш нь нэгдлийн үеийн үеэ өнгөрөөсөн, өнөөгийн малчдад огт үр ашиггүй баахан нуршижээ. . . . янз бүрийн нас хүйсний төрөл бүрийн малд заазлалт хийх талаар шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоосон зохих хувь хэмжээг заавал баримтлаж байх нь туйлын чухал гэжээ. Тэр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоосон нормоо бичихгүй яасан юм бэ? Жилд заазлах малын тоог нэгдэл бүрд тогтоож өгдөг байх нь ёстой захиргаадах гэдэг энэ байх, энэ ажлыг зохиогч сайд байхдаа өөрөө тогтоож мөрдүүлж байжээ гэсэн дүгнэлт гарч байна. Заазлах норм тогтооно гэдэг мөн гачирхалтай нээлт байна даа. . . . 1984 оны 10-р сарын байдлаар нийт аймагт зүй бус хорогдсон малын 24-40%-г тором, даага, бяруу, хонь ямааны 20-30%-г төлөг борлон эзлэж байсан . . . гэснээс зохиогч маань ТХМ-аа бод бог гэж ялгаж мэддэггүй бололтой, 10 сард хоёр настай малын 30-40% хорогддог юм бол хавар гэхэд үхээд дуусдаг байх нь тэхээр нэгдэл гэдэг айл нэг л бишээ гэсэн хошигнол үүсчээ. Энэ мэт оновчтой биш, утга агуулга багатай, монгол хэллэггүй, зохиомол орчуулгын хэлээр бичсэн нэгдлийн үеийн мал маллах арга туршлага бичсэн нь монгол хэл устлаа гэж ахмадуудын бухамдахын учир энэ мэт байх.
. . . дуутай ширүүн бороотой үед дэрс түнх, цахилдаг, торлогны нөмөр нөөлөгтэй хонхордуу газар тогтооно гэсэн нь 1. Таны нэрлэсэн хоргоох нутаг бэлчээр тэр бүр байхгүй. 2. Ийм үед бод мал уруугаа хараад, томынхоо нөмөрт жижиг хорогдоод, биеэн хураагаад зогсдог юм. Бог мал идэх байтугай шагай бөөн зогсож, хариулж байгаа хүн нь бороо өнгөртөл аянга буухаас өөрийгөө хамгаалж, хониноосоо холдоно. Дуутай бороо хургүй, цуутай хүүхэн хуримгүй сургамжаар ийм ширүүн бороо 20-30 минутаас хэтрэхгүй, бөөн ус хаяад л өнгөрдөг, ногоо ч ургахгүй, усны аюул ч болж мэднэ. Мөн үүнтэй төсөөтэй “. . . тэмээ нь хаврын хавсарга, салхи шуургатай өдөр аль болох нөмөрлөг газрыг түшиглэн хэвтэх хандлагатай байдаг тул тэр бүр дураар нь хэвтүүлэхгүй бэлчээрт нь сайн тогтворжуулан идэшлүүлж байх нь зүйтэй гэжээ. Монголчууд чинь бод малаа ухаанаараа малладаг учраас тэмээг хоньчилж хариулдаггүй, сайн малчин бол зөвхөн өглөөний бэлчээр лүү нь зална, саар нь залах ч үгүй өөрсдөө бэлчинэ. Хаврын улиралд ч гэсэн өөрөө бэлчээрээ сонгож бэлчдэг, хавсаргатай өдөр хэвтэхгүй, харин салхи шуургатай өдөр салхи шуурганы хүчнээс хамааран хэвтэх эсэхээ мэднэ, хэрэв хэвтсэн бол таны санаагаар хичнээн албадсан ч босохгүй байж мэднэ шүү. Тэмээний хүчтэй цасан болон шороон шуурганд бусад мал уруудаж байхад уруудахгүй хэвдэг учир нь хөл нь уртадсан амьтан гэдгээр тайлбарлагдана шүү.
. . . салхины уруу ширүүн тууж, ээвэр газар салхи өөд харуулж зогсоон хөлөргөхөд сайн гэдэг. Үгүй ээ өөд биш уруу нь харуулбал, бие биенийхээн халуун амьсгаандаа улам хөлөрдөг юм. Ямаа нь танаас асуулгүй салхи өөдөө хараад хониноосоо ялгараад хөлсөө сэвээд ялаархаад зогсоно. . . . тарган хонины баас том задгай, ааглуун, хоргол бөөрөнхий байна. Задгай аглуун байснаа хэдийд бөөрөнхий болох билээ. Задгайрна гэдэг нь бөөрөнхий байснаа задарлаа гэсэн үг шүүдээ. . . . . намар орой болтол задгай сэрүүн бэлчээрт, хариуллага муутай байлгахад амархан турж хайлдаг тул . . . гэсэн нь хайлах бишээ харин нь сойгдож тарга хүч нь тогтоно. Өвөл, хаврын хахир хүйтэн цагт алсаараа жавар салхины нөөлөг сайтай . . .өвөлжих хашааг наранд ээвэр салхины нөөлөг сайтай газар барина гэжээ, үгүй ээ нөөлөггүй эсвэл багатай гээчтэй. . . . тэмээг идэр гурван ес эхлэх үеэс тогтмол хугацаанд услаж бай гэж зөвлөх нь монголын нөхцөлд хир тохирох болдоо. Гурван есийн гунан үхрийн эвэр хуга хөлдөж байхад хөлдөөгүй худаг хир олон байх бол, өвөлжөө газар ихэвчилэн усгүй, цас өвс бараадсан газар өвөлждөг юмаа. . . . үнээний ба бог малын хээлтүүлгийг төдийн хаягдал гаргахгүйгээр хугацаанд нь . . . гэсэн монгол сэтгэлгээ мөн үү? . . . тарга хүч өсөлт бойжилтоороо өвөл хаврын улирлыг давж онд орох найдваргүй дааг, тормыг эх сүргээс нь ялган авч арчилагаа тэжээллэгийн сайн нөхцөлд өвөлжүүлж хаваржуулан шинэ ногоотой залгуулж байвал зохино гэсэн нь БМ-д маш ховор тохиолдох учраас ийм даага, тормыг намар заазла гэвэл амьдралд ойртох байх. БМ-ын гайхамшигт онцлогын нэг гол шинж нь дааганд нь дагь, шүдлэнд шүт гэдэг хуультай учраас даага онд орохгүй гэж бараг байдаггүй, харин адуу шүдлэндээ шүд нь унадаг учраас эзний анхааралд байдаг юм. Тором эхийгээ хөхөж байдгаас онд орохгүй байх нь ховор, тэмээг тэжээх гэдэг ойлголт байдаггүй, харин олон хоног уягдсан тэмээг эдлэхийн өмнө амных нь завааг гаргахын тулд хэд хазуулдаг юм.
Монгол хэлээр биш орчуулгын хэлээр бичсэн гэхийн учир нь: . . . хонь ямааг бэлчээхдээ өвс ургамлын байдлыг харгалзан харгалзан малын гишгэлтийг тааруулан хариулах, задгай бэлчээх, тууж бэлчээх зэрэг аргыг хослуулан хэрэглэнэ гэжээ. Бэлчээхдээ гэсэнийг бэлчээрт хүргэхдээ гэж ойлговол гишгэлтийг тааруулан хариулах гэж бэлчээртээ хүрсний хойно идэшлүүэх гэмээр, гэтэл задгай бэлчээнэ, тууж бэлчээнэ гэхээр бэлчээрт хүрэх арга гэмээр, гэтэл энэ гурвыг хослуулна гэхээр бэлчээрт нь гишгэлтийг тааруулна гэхээр зогсоохгүй үргэлж явуут шүүрч идэж байхаар дотроос задлаж байх, тэгснээ туугаад хаана очихы нь бичээгүй байх шиг ер нь ойлгоход хэцүү бичсэн байх.
Хонь ямаа бэлчээх гэж ярихгүй хонио бэлчээх, хариулах, идэшлүүлэх гэж ярина. Тууж бэлчээх гэсэн ойлголт байхгүй, ийм ойлголт зөвхөн алсын отор, тууврын үед ярина. . . . өдөр бүр хужирлах гэжээ өдөр бүр хужир иддэггүй юм, хужиршиж байж хужир иддэг юм. . . . халуун бууцыг хэсэг хэсэг овоолж сэврээгээд орой хонь хотлохоос өмнө дахин тараадаг нь сэврээж байгаа юм бишээ бууцны халууныг хадгалж байгаа юм, хотоохөлдөлтөөс хамгаалах арга юм. Чийгтэй хөлдүү хэвтэртэй хонь хотондоо хэвтэхгүй холхиж, зогсох нь их ажиглагддагаас гадна яваандаа гэдэс хээлүүр, сүүлний ноос нь зулгарч унадаг гэжээ. өвөл хонины хот чийгтэй бишээ өдөр нь чийг нь хатаад, орой болоход хөлдөөгүй байдаг юм. Харин ямаа олонтой бол ямаа хэтрээ хөлдөөдөг учраас тэр хэсэг нь хөлдөнө. Өвөлжөөнд байхдаа чийгтээд хээлүүр, сүүлний ноос зумрах гэж байхгүй. Энэ зөвлөгөө бэлчээрийн богод үл тохирно. . . . тэгэхдээ үдээс урьд бараг цагаан өвстэй бэлчээрт байлгаад үдээс хойш яргуйтай бэлчээрт оруулна гэсэн хачирхалтай, шог жүжиг бичжээ. Үдээс өмнө хорисоор байгаад үдээс хойш яргуйтай бэлчээрт гаргадаг нь цоо шинэ нээлт байх, малчин хүний сэтгэхүйд лав багтахгүй байх, үүний учрыг олоход миний ухаан дутаж байгаагаа нуух юун. . . . нэг улирлын бэлчээрээс нөгөөд очихдоо нүүж очно гэжээ. Нүүж очихоос өөр олон янзаар очдог байх нь нисэж очих, үсэрч очих, дэвхэрч очих, явганаар очих, машинаар очих гээд тоолж баршгүй олон аргаар очдог байх нь энэ дотроос нүүгэдсээр байгаад оч гэжээ. Аргагүй монгол хэл баялаг гэдэг үнэн юм байна. . . . ойт хээр, хээрийн бүсийн ихэнх нутагт жилдээ 6-8 удаа улирлын бэлчээр сонгон нүүнэ. Харин говь нутгийн бэлчээрийн ургац тачир, хэнзэлж ургахдаа маш удаан, элсэрхэг сул хөрстэй учир нэг нутагт удаан мал бэлчээх боломжоор хомсоос шалтгаалж жилд 15 юм уу түүнээс ч олон удаа нүүдэл хийхэд хүрнэ гэжээ. Үүнийг уншихад өгүүлбэр зүй, найруулгын алдаагүй, олон цөөн нүүхийн учир шалтгааныг зөв тайлсан, бүс нутгийн онцлогот тохирсон нүүдлийн тоог тогтоосон гэж үнэмшихээр бичсэн байна гэтэл амьдралд огт таарахгүй, тухайлбал говьд жилд 15 байтугай 3-аас илүүгүй нээх тохиолд элбэг, 15 удаа нүүх гэдэг бүх насны амьдралд ч тохиолдохгүй байж мэднэ шүү, 15-20 км-ээс унднийхаа усыг зөөж амьдардаг говьчуудыг мэдэх үү. Говьчуудын нүүх эсэхийг бэлчээрээс гадна усны асуудал шийддэг юм шүү. . . . өндөр үүлдэр гэх юу билээ.
Төгсгөлийн үгэндээ зохиогчид харилцан бие биенээ болон ахмад үеэ магтан, дөвийлгэж бичсэнээс ХХ1-р зуунд БМАА-г хөгжүүлэх биш устгаж, суурыпилд шилжүүлж, тэр нөхцөлд маллах технологи бичсэн нь бэлчээрийн мал байвал монгол байна, БМ үгүй бол монгол байхгүй, төлгөн хонь бөөрөндөөн цоорхой, төрсөн хүүхэд цулай цоорхой буюу НСИ-г ССИ-ээр сольж байгаа учраас “монголыг мөхөөе, цус гаргахгүйгээр, буу шагайхгүйгээр устгая гэвэл яг одоогийн нөхцөлд малыг эрчимжүүлэх нэрээр малаас салгаж, малчдыг ч хотжуулах гоё нэрээр үгүй болговоос тэр муухай санаа биелэхэд амархан гэлтэй” хэмээн ардын уран зохиолчийн бичсэнтэй санаа нийлж байгаа учраас 180 градусаар эсэргүүцэж байнаа.
5-р ботийн зохиогчийн нэг бүтээлд:
1. Гагцхүү натурал уламжлал, арга технологи дээр суурилсан хийгээд түүхийн эрхээр хөгжлийн чадавхиа шавхсан дундад зууны хэвшилт өрхийн аж ахуйн ноёрхол манай хөдөөд дахин тогтсон гэж дүгнэсэн нь өрхийн аж ахуйн ноёрхол гэдэг чинь өрх айл бүхэн биеэн даасан, бүх хэрэгцээгээ өөрөө хангасан бичил улс учраас эцэг хүүгийн малын зүс нь хүртэл өөр байдаг юм. Түүхийн эрхээр хөгжлийн чадавхиа шавхах гэх нь утга төгөлдөр биш хоосон цэцэрхийлэл, нуухий нь авах гээд нүдий нь сохлох гэдэг болжээ. Биологич Т. Содной цааш нь бичихдээ . . . . нэгдэл гэгч тэр тамын орныг нээсэн манай хувьсгалчид чухам ямар хүмүүс байсныг Э. Бат-Үүлийн өдрийн сонинд өгсөн “ Бид дөчин мянгатынхан” гэсэн ярилцлагадаа” мэдээж хэрэг бид монгол хүүхдийн хэв шинжит дүрд гардаг шиг чулуугаар гэр барьж тоглож байгаагүй, байрныхаа дэргэд окоп ухаж байлдаж, золбин нохой тэжээж тоглож өссөн” гэж ярьснаас бид адилхан хүн, бидний өссөн орчин өөр учраас тэрнийгээ дагаж амьдардаг гэснээс окоп ухаж, золбин нохой тэжээснээр хотынхон соёлтой, байгалиа дагаж чулуун гэр барьж, хурга ишигтэй тоглож өссөнөөрөө соёлгүй гэсэн үг биш, эсвэл нисдэг нь нисдэгээрээ, мөлхдөг нь мөлхдөгөөрөө байя, эсвэл хүний амьдралын хоёр тал болохоос өөр юу ч биш гэдгийг хэлсэн хэрэг.
2. Өнөө болтол манай МАА дан хувийн өмчит тархай бутархай натурал хэвшлээр явж ирсэн бөгөөд түүний хөгжилд тийм гэж онцлон хэлэх хөгжил дэвшил гарч байсан тухай шинжлэх ухааны баримт нотолгоо одоогоор байхгүй байгаа билээ гэсэн таны энэ дүгнэлтээс та өөрөө 1. монгол хүн учраас эхлээд монголоороо сэтгэж сур. Натурал хэвшил гэж юу вэ? Шинжлэх ухааны хэлээр бичиж байгаа нь тэр үү. ШУ-ны баримт нотолгоо алга гэснээр хөгжөөгүй болж байгаа юм уу. Үгүй ээ БМАА-н хөгжил нь туйлдаа хүртэл хөгжсөн учраас 10-иад мянган жил амьдарсан, социализмийн 70 жилд эзнээс нь хүчээр салгаж, төрийн өмч болгож, таван төрлөөр нь ангиласан боловч ардчиллын эхний 1-2 жилд л бүх ололт амжилт устаж, хувийн өмчит тархай бутархай байдалдаа эргэн орсон нь та нарын бичсэнээр ШУ-ны ололтыг нэвтрүүлж, нэгдэл, сангийн аж ахуй байгуулсан, газар тариалан хөгжүүлсэн, олон шинэ үүлдэр угсааг үүсгэсэн чинь явуургүй гэдгийг батлаад байхад хагас суурин, сууринд шилжихгүйгээр хойшид ч амьдрах ирээдүйтэй байгааг олж харахгүй байна.
Эцэст нь “нүүдэлч малчидтайгаа байвал “бар” улс болохоос суурин малчидтай болбол “баар” улс болно хэмээх таамаглалаа үхэр жилтэй тул улангассан үхэр шиг хамгаалах болноо.
Сайн үйлс дэлгэртүгэй.
Х. Сүхбаатар 2009 он. УБ хот.
Эсгий туургатан, Хөх тэнгэр эцэгтэй, Хөрст дэлхий эхтэй, Хөх толботны удам угсаа, Малчин гаралтай, Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, зүтгэлтэй, бүтээлтэй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч танд одхуйн орчилд алдар нэрээ мөнхжүүлсэн ажил үйлсийг чинь бахархан сайшааж мэндчилье.
Малыг малчдад өгсөн нь нийтийн өмчийг хувийн өмч болгож, аж ахуйн олон хэвшлээс татгалзсан, социалист хэвшлээс капиталист хэвшилд шилжсэн ардчилсан хувьсгал юм. Үүний хүчинд Монгол улс ахар богино хугацаанд зах зээлд шилжсэн, хот хөдөөгүй айл өрх бүр амьдрал нь сайжирсан, эр эмгүй машинтай, мотоциклтэй болсон, хотынхон орон сууцтай, хөдөөнийхөн таван хушуу малтай болсон.
Монгол улс зах зээлд шилжсэний гавъяа нь хүчээр устгаж байсан нүүдлийн соёл иргэншлээ буцаан авч, суурин соёл иргэншилтэй хослуулан хөгжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлсэнд оршино. Үүнийг буцааж хүчээр суурин соёл иргэншилд хөрвүүлэх бодлогыг БМАА 20 боть цуврал номондоо нүүдэлч малчдын нийгэм-эдийн асуудлыг хоршоолол, нэгдэл гэдгээ нэрий нь суурыпил, тосгонжуулах нэрээр сольж агуулагыг хэвээр дахин сэргээхээс өөр зам байхгүй гэсэн “онол” дэвшүүлж байгааг Би эсэргүүцдэг юм.
Харин бид амьдралын алтан дундаж дээр оршин тогтнох чадвар муутай, алтан дундажаас үргэлжид дээш, доош савж байдаг нь байгалийн бодит үзэгдэлд зохицож амьдардагт оршино. Монголчууд жалга довоороо ялгагдаж байдаг нь амьдарч байгаа байгалтайгаа зохицож, ажил амьдрал нь үргэлжилж байгаагаас биш, бүдүүлэг хоцрогдсных бишээ. Дашрамд тэмдэглэхэд малчдын хүүхдийг зургаан наснаас нь сургалтанд хүчээр хамруулдаг ч буруу, төрийн харанхуй дээрээсээ түмэний харанхуй доороос гэдэг энэ бөлгөө. Үүний буруугийн учир шалтгааныг шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлах чадал, мэдлэг байвч, хичнээн үнэн үг хэлэх цаг хугацаа, орчин нь бүрдээгүй үед хэлбэл өөрийгөө гутаадаг, доромжилсон болж хувирдагыг ерөнхийлөгчдийн сонгуулийн үйл явцаас ойлгов. Түрүүлж дуугарсан хэрээний хошуу хөлддөг, өөд нь хаясан чулуу өөрийн толгой дээр эсвэл хэт шудрага тэнэгийн нэг хувилбар ч гэж хэлдэг гэгчээр цэцэн хүн болох гэж дутагдлын дэргэдүүр дуугүй өнгөрснийг минь бурхан л мэдээгүй байгаасай хэмээн залибирдаг билээ.
Газар тариалангаар далимжуулж, нүүдэлч малчдыг хүчээр шахаж, тэжээлийн малын малчид болгох, улмаар суурыпил руу шилжүүлэх хорон бодлого явуулж байгааг мэдэрч, Баруун монголчуудаас ирсэн малчдыг шахах бодлого явуулж байна гэж Амаржаргал та үнэхээр зөв ярьсан шүү, үүнээсээ буцаж болохгүй, ард чинь ерөнхийлөгч байгаа шүү гэж бичсэн.
Монгол хүн бэлчээрийн малынхаа буянаар: 1. Бүх насны турш ажилтай, дөрвөн улиралдаа тохирсон цэвэр ус, цэвэр агаар, цэвэр хөдөлгөөн, цэвэр үнэр, цэвэр хоолтой, 2. Оюуны болон сэтгэлийн сэвгүй, гэрлэн бие нь сэвтдэггүйгээр, зурхайн ухаанаар амьдардгаас өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухаанчаар ажиллаж, амьдардагаараа суурингийнхаас ялгагдана. Малаа хариулж явахдаа үргэлж бясалгал хийж явдаг учраас малтайгаа хүйн холбоо тогтдог, жишээлбэл малаа өсгөхдөө хөршүүдийн малаас ялгарч байхын тулд зүсээр эсвэл хийц галибараар манайх гэсэн онцлогыг хадгалуулж өсгөдөг. өөрөөр хэлбэл магадлалын онолд нэвт боловсорсон, амьд ертөнц од эрхэсийн учрыг олж ухаанаа уралдуулж байдаг улс ганцхан нүүдэлчид юм. 3. Монголчууд таван махбодын онолоор хий махбодтой учраас амархан бузартдаг, урсгал усны хор гарсан хойно долоон сард голын усанд ордог, хэдэн жилээрч усанд орохгүй байхад өвчлөхгүй, энэ мэт биоэкологийн онцлогыг ялган ухаарахгүй хүчээр усан болон шороон махбодтонтой адилтгаж усанд ордоггүй бүдүүлэг, түүхий мах иддэг, малаа дагасаар маанаг болсон, хөгжилд саад болж байна, хурдан суурыпилд оруул хэмээн цэцэрхэж байгаа эрдэмтэд бэлчээрийн мал, тэжээлийн мал хоёрын ялгааг хоёр талаас нь харахгүй зөвхөн тэжээлийн малын талаас нь сэтгэж, бэлчээрийн малыг хоршоо маягаар нэгтгэх, суурыпилд оруулна гэж Ерөнхийлөгчийн “мянганы хөгжлийн бодлогод ч оруулсан, үүнийгээ мачдын нийгмийн бодлогын хөтөлбөрөөр батжуулах гээд байгааг УИХ-ын зарим гишүүд эсэргүүцэж байгаатай санал нэг байгаагаа таны сонорт хүргэж байгаа минь хүлээн авна уу.
Ерөнхийлөгчийн хувийн өмч нь ард түмэн, ард түмэний загалмайлсан эцэг нь ерөнхийлөгч учраас ард нэг бүрийн төлөө зүтгэнэ гэсэн таны зорилтыг гүнээ хүндэтгэж байгаагаа илэрхийлэхэд тун таатай байна.
Монгол хүн хий махбодтой учраас хэлсэн бүхнийг хийчихсэнтэй адил андуурдаг бол хятад хүн шороон махбодтой учраас хийсэн хойно нь итгэдэг. Хүн залуу насандаа сэтгэн бодхоос бясалган ухаардаггүй учраас сайн сайхныг бүтээх тухай мөрөөдлийн урлагт итгэж, андуурах тохиол их байдгийг санагтун, хожим харамсахгүй байхын тулд сайн тунгааж бодох хэрэгтэй.
Монгол улс бэлчээрийн мал аж ахуйнхаа буянаар
1. Даяаршилд дангааршин үлдэнэ.
2. Дэлхийг зочроосон хүнсний хомсдолоос ч айхгүй.
3. Хүн төрлөхтөний бүтээсэн дэлхийн долоон гайхамшиг нь амьгүй бүтээл учраас зөвхөн аялал зугаалгын хэлбэрээр бусдад үзүүлж, орлого олдог бол монголчуудын бүтээл таван хушуу мал нь хүн төрлөхтөнийг өдөр тутамын хүнсний хэрэглээний үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн мах, сүүгээр төдийгүй амьсгалы нь хүртэл ашигладаг, хаягдалгүй технологиор бүтээгдсэн, амьтай бүтээл учраас “Таван хушуу малынхаа ид шид”-ийг дэлхийд зарлаж, дэлхийн дархан хамгаалалтанд багтааж, дэлхийн наймдах гайхамшигаар тодруулах буянтай үйлсийг зөвхөн Монгол улсын ерөнхийлөгч л бүтээнэ хэмээн таны сонорт хүргэж байна.
Бэлчээрийн малгүй тэх тусмаа хоньгүй бол: а. Говь, тал хээрт хүн амьдрах нөхцөл устана. б. Монгол улс даяаршилд дангааршин үлдэхгүй. в. үндэсний монгол хэл устах хугацаа эрс богиносоно. г. монгол хүний удам угсаа эрлийжиж, хөх толбо бүдгэрнэ.
Мал гэсэн үг нь хөрөнгө гэсэн үг. ТХМ 1. Орчин үеийн хэллэгээр таван хушуу мал нь өндөр хүүтэй хадгаламжийн банк. 2. ТХМ-тай бол ажилтай-хоолтой. 3. Малчин өрх чинь үйлдвэрлэгч-хэрэглэгч. 4. Бэлчээрийн мал өөрөө байгалийн зохицлоосоо салаагүй, хаягдалгүй монгол технологиор бүтээгдсэн монголчуудын оюуны болон биеийн хөдөлмөрийн бүтээл. Ийм байгал экологит халгүй үйлдвэрлэл дэлхийн ямар ч улс оронд байхгүй. 5. Малчин өрх айл нь дэлхийд ганцаараа бичил улс болтлоо төгс боловсрогдсон суурингийн таван төрлийн фермийн аж ахуйг дотроо агуулсан, хамгийн бага зардлаар, хамгийн их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, ирэхүй одхуйн орчилд өдөр шөнөгүй тасралтгүй ажиллаж байдаг, үйлдвэрийн түүхий эд- ус, бэлчээр үнэгүй хангагдаж байдаг, бодыг ухаанаар, богыг дагаж маллах технологийн горимоор ажилдаг, бүтээгдэхүүний гарц, чанар нь эзэнтэйгээ хүйн холбоотой, тухайлбал халуун хушуутай мал нь эзнийхээ буяныг хадгалхаар заяасан өвөрмөц шинжтэй мал хүртэл төрдөг.
Цагаан-улаан хоолтон, даяаршилд дангааршин үлдэх хувьтай хөх монголчуудын эзэн таны ирэхүйн орчилд, нарт ертөнцөд “МОНГОЛ УЛСАА” хойт, урд хөрш шигээ улсын дайтай улс болгон мандуулж явхын тарни айлтгая.
Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн эдийн засгийн зөвлөлийн гишүүн, МУГБ, ШУТИС-ийн доктор, профессор Х. Сүхбаатар
2009.06.22.
No comments:
Post a Comment