Оньсого таах-тоо бодох хоёр адилхан ...

Монгол хэл бол нүүдлийн соёл иргэншлийн үндсэн хэл мөн
“Ээрэм талын мангас эр эмгүй сахалтай тэр юу вэ”? гэсэн оньсого нь ямаа Монголыг байтугай энэ дэлхийг бүхэлд нь цөлжүүлнэ, тийм учраас чигчий бүүвэй хочтой чигчий хуруу шиг жижигхэн буюу цөөхөн, эвэргүй байх ёстой тэхдээ чигчий хуруу зүрхийг төлөөлдөг учраас таван хушуу малын зүрх болон ТХМ-д заавал багтах ёстой, мөн дурангийн бол фокус тохируулагч гэж энээс өөрөөр яаж уран хэлэх вэ? эр эмгүй сахалтай нь бусад амьтанаас ялгахын тулд бурханаас өгсөн таних тэмдэг гэж цэцэрхэхээс учры нь тайлж мэдэхгүй байна. Таахаас тэмээ ямааны сахлыг зээлж авсанаас хүйтэн хошуут малын ангилалд орсон гэлтэй. Ямаа тэмээ хоюул сэжэгч, цэвэрч амьтан учраас амных нь алчуурыг эрүүнд нь хадаж өгсөн, түүнийг оочин сахал гэдэг гэвэл цэцэрхийлэл үү, хошигнол уу.
Хүйтэн хушуут мал зүг бүр тийшээ задарч идээшлэдэг нь төвөөс зугтах хүчний үйлчлэл дор амьдардаг атал халуун хошуут мал бөөгнөрч төвд тэмүүлэх хүчний үйлчлэл дор амьдардаг. Үүнийг амьдралын туршлагаар амархан батлаж болно: олон адууг азрага азрагаар нь нэг дор бөөгнүүлэхийг хураах гэдэг бол олон тэмээг зөвхөн нэг талаас нь нэгий нь нөгөө дээр нь авчирах аргаар бөөгнүүлхийг цуглуулах гэнэ. Энэ нарийн технологийг малчид л мэдэхээс суурингийн эрдэмтэд ч номын буянаар мэдэрч чадахгүй. Энэ технологийг мэдэхгүй, адуу шиг буур буураар нь хураавал хоёр дөмөгхөн морьтой явсан ч тэмээгээ хураах байтугай, орой морьдоо зогсоочихоод, эмээлээ үүрээд ирэх тохиол бий. Эндээс малчид чинь мал дагадаг маанаг байна уу, малаа удирддаг технологчид байна уу гэж төрийн түшээд, бэлчээрийн малыг тэжээлийн малаар солихыг сурталчилдаг эрдэмтдээс асуумаар байна. Хураах цуглуулах гэдэг хоёр үгийн ийм нарийн утгын ялгааг Малчдын гүн ухаанаар тайлбарлахаас суурингийнханы гүн ухаанаар ялгаж үл чадна. Далд мэдлэг гэж энэ мэтийг ойлгоно. Эндээс монгол хэл бол нүүдэлчдийн сонгомол хэл учраас бэлчээрийн малаа суурыпилд шилжүүлбэл монгол хэл мөхнө.
Хэлнийхэн, зохиолчид хэл устлаа, хэлээ сайн сур, устах ёсгүй, монгол хүн л байсан цагт монгол хэл байх ёстой гэж хоосон онолдохоос хэлнийхээ амьдрах орчныг бүрдүүлж байж л хэлтэйгээ мөнхрөхөөс, орчин нь уствал хэл мөхнө гэдгийг өвөр монгол, буриад монголын монгол хэл аль хэдийн архивт орсныг санагтун. Эндээс ганцхан хариу гарч байна. Тэр нь бэлчээрийн мал байвал малчин байна, малчин байсан цагт монгол хэл амьдрана.
Хүн мөнх бус ч удам угсаа мөнх гэхийг нүүдэлчид “Торго нь элэвч, товч нь тасрахгүй” гэж дээл хувцастайгаа зүйрлэснийг суурингийнхан тайлахад тун хэцүү. Нүүдэлчид тайлхын тулд таагч: элэх гэдэг чинь удаан хугацаагаар эдлэнэ гэсэн үг буюу “эд мөнх, эзэн хэврэг” гэгчээр торго гэдэг хүн байх нь дээлийг хүн л өмсөж элээнэ биздээ, тэгвэл хүн элнэ гэдэг чинь үхнэ гэсэн үг юм бол уу, дээлийг хэн өмсдөг билээ, зөвхөн нүүдэлчид, нэг хүн хэдэн дээл элээдэг билээ, улирлын аяар хэдэн төрөл билээ. Аав ээжүүд ах эгч нарынхаа шинэ дээлийг ч өмсөж сонжихийг ч бас өмсөх дээлийн чинь тоо дуусчихна гэж цээрлэдэг ёс ч ямар учиртай билээ, дээлийн шинэ нь дээр, хүний хуучин нь дээр гэсэн зүйрлэл ч бий, тэхээр хүн үхэвч гэж, гэтэл товч нь тасрахгүй гэснийг тийм амархан олохгүй ер нь оньсогыг бүтэн оройжингоо бодоод олохгүй, хэдэн хоногоорч бодсны дүнд садан төрөл тасрахгүй гэж таах жишээтэй. Оньсого таах урлаг бол монголчуудыг бясалгалд сургадаг, юмс үзэгдлийн мөн чанарыг олоход сургадаг, аливаа юманд ухаарч хандахыг сургадаг, бушуу туулай борвиндаа баастай эсвэл буурьтай хөдлөхийг сургадаг, орчин үеийн ойлголтоор оньсого нь хүнд хөнгөн өгүүлбэртэй бодлоготой адил, эцэст нь таагчийн тархины айкуг хөгжүүлдэг бололтой.
Малчид бясалгалын ачаар л 1000 цагаан хонийг зүсээр ялгаж, хамгийн багадаа 500 хонь хоёр долоо хоногийн дотор төллөнө гэхэд нэгч хургыг солихгүй эхий нь олгохоос гадна энэ тэр хонины хурга байна гэж хараад шинж төрхөөр нь мэддэг, гэтэл уригдаж очсон төлчдийн хөглөсөн тухай хөгтөй яриаг олонтоо сонссондоо.
Алдсан бод малаа мөрөөр нь хөөж, хэдэн зуун километр газар мөрдөж олсон, олхыг шахсан тохиол олонтоо сонсогддог. Энэ шинж ажигч гярхай төдийгүй, ямар их тэсвэр тэвчээртэй, ёстой л хал үзэж, хашир суусны баталгаа бизээ. Өөрийн малын мөрийг бусдынхаас ялгаж биеэн дааж сурна гэдэг ямар их бясалгал, ажиглалт хийж, миний хэлэх дуртай үг малчдын мал нь “багш” гэдгийг нотлож байнаа.
Ер нь малчдыг бясалгалчид гэж ойлговол тэдний ур ухаан, амьдрах аргыг зөв ойлгоно бизээ. Сайн лам болхын тулд хэдэн сараар ууланд бясалгал хийж суух эсвэл 33-аас доошгүй булаг шандын ус амсаж, олон газар орноор олон хоногоор бадарчлаж, төрсөн орчноосоо тусгаарлаж, дээд төрхөмдөө очдогтой адил хонь хариулсан хүн өдөр бүр 8-12 цаг хоньтойгоо харьцаж, хониноосоо сахил хүртэж, баясгал хийж явдаг учраас гэрлэн бие ариусаж, махан бие нь эрүүлжиж урт насалдаг.
“Найман хагас аягатай, дөрвөн сайхан тулгууртай, усан хоёр дэнлүүтэй, ургаа хоёр модтой, батгана хөөх гүвүүртэй, бамбуу тэжээх будаатай” хэмээх оньсого шиг мөр бүр нь гүн утгыг илэрхийлсэн зургаан мөрт шүлэг зохиосон яруу найрагчид хир олон төрвөө. Мөн ч цөөхөндөө.
Салаа туурайтан гэдгийг найман хагас аяга гэж, аяга гэдэг нь дээшээ харсан сав шиг гэж уран хэлжээ. Үхрийн туурай шиг хагардаггүй аягыг хүн төрлөхтөн бүтээж чадсан болуу гэж бодох зуур туурайгаар баяжих боломжтой гэж уран сэтгэмж төрснийг олон түмэн уншигчид, суусан газраасаа шороо атгагчдын сонорт хүргэе.
Дөрвөн тулгууртай гэдэг нь хүн биш мал гэдгийг, усан хоёр дэнлүүтэй гэж амьтан бүхэн нүдтэй, нулимастай ч бусад амьтнаас ялгаж, ус л харвал заавал очиж уудаг, усанд нугасгүй дуртай амьтан гэдгийг хэлсэн гэвэл сохор үхэрт ус бүү үзүүл гэж сургахтай адил буюу үхэр ер нь цангаж үхсэн амьтаны сүнс байх нь ээ гэж бодогдох.
Ургаа хоёр модтой гэдэг нь эвэр нь биеэ хамгаалхаас гадна, модонд насны тоогоор үе дотор талд нь үүсдэгтэй адил тугалах тоолонгоор эврийн гадна талаар үе нэмэгдэж үеийн тоогоор хэд тугалснаа тайлагнаж байдаг, сувайрсан бол үеийн хоорондох зай 2 дахин өргөн байдаг, тэхдээ эвэр нь эр үхрийнхээс урт гүй мөн 40%-иар хөнгөн нарийн байна. Үүнийг модны насыг үеийн тоогоор тогтоодогтой адилтгаж ургаа мод гэжээ. Модны дотор талд голоо тойроод насны тоогоор үе ургадаг, тугалсны тоогоор эврийн гадна талд үе ургадаг, үүний биоэкологийн нууцыг олохсон. Мод насны тоогоор бүдүүрэхгүйтэй адил эвэр ч мөн бүдүүрэх буюу уртсахгүй. Үхэр 12 жилийн өнгийг тодорхойлдог увьдасын нэг нь өөрийгөө хэд дахин хувилснаа тэмдэглэж үлдээдэг ид шид гэлтэй.
Сүүл нь гоёл төдийгүй урт байдаг нь бөгсөн биеийг өт хорхой, ялаа шумуулаас найдвартай хамгаалахын тулд хоёр тийшээ 120 градусаар үргэлж л шарваж байдгийг илэрхийлж батгана хөөх гүвүүртэй гэж, үнээний бөгс өтхийг үзсэн үү, гэтэл ингэний бөгс үргэлж л өтөж байдаг нь сүүл богинохон, зөвхөн дээшээ 120 градус, доошоо 120 градусаар гуядах зориулалтай заяаснаас батгана хөөж чаддаггүй байна. Үхрийн махны дотроос хамгийн амттай мах нь ахар сүүлны мах байдгийн учир нь үргэлжийн хөдөлж байхын тулд булчин шөрмөсгүй зөөлөн тансаг махтай байдагт нууц нь оршино.
Үхрийн баас бууц болдоггүй, хорхойны дуртай хоол учраас хорхой шавьж цугладаг, түүний нь шувуу түүж иддэг зэрэг бусад малаас ялгаатайг бамбуу тэжээх будаатай гэж уран хэлжээ. Гэтэл бусад дөрвөн төрөл малд ийм оньсого зохиосныг мэдэхгүй юм. Энэ оньсого үхэр нүүдлийн ба суурин иргэншилийн алинд ч амьдрах хувьтайг тодорхойлсон бололтой. Хар зурхайд хийн оронд модыг сонгосон нь цагаан зурхай нүүдэлчдийн, хар нь суурингийнхний зурхай гэж ялгажээ. Эндээс энэ хоёр иргэншил бие биеэсээ үл хамаарсан, биеэн дааж орших тавилантай болох нээ.
Ийнхүү аль ч иргэншилд амьдрах хувьтай малыг хот бузарлалаа гэж хотын даргын хотын төвд, тэрч байтугай хотын ногоон бүсэд мал байлгахгүй тухай захирамжаа шинэ ерөнхийлөгчид өгч урж хаяулахыг малтай иргэд, сүү тарагаар гэдсээ цайлгадаг өвгөд хөгшид, хүүхдүүд шаардаж байгааг хотын удирдлагад хүргэсэн боловч илжигний чихэнд ус ч хийсэн, тос ч хийсэн сэгсэрдгийн үлгэр болов.