ӨНӨӨГИЙН БАГШ

“Хүн төрлөхтний оюуны инженер” хэмээн алдаршсан өнөөгийн багшийн үүрэг, хариуцлага ХХI-р зууны боловсон хүчнийг бэлтгэхэд үнэтэй хэвээр байнаа. Мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийн цаг үе, мэдээллийн цаг үетэй давхцаж байгаа өнөө үед улс үндэстний өвөрмөц ёс зүй, соёлыг уламжлуулагч, ухаарлыг хүртээгч, цаг үеийн элдэв төөрөгдлөөс аврагч багшийн үүрэг хариуцлага өндөржиж, нэр хүнд улам өссөөр байна. Багш оюутны харьцаа нь эцэг хөвүүний харьцаатай адил учраас харилцан бие биеэ хүндэтгэхээс эцсийн үр дүн хамаардгыг сануулах юун.

Багш өөрөө ямар хэмжээний мэдлэгтэй байна, хичээл заалт, мэдлэг нь тэр хэмжээнээс илүү гарах гэж үгүй. Яагаад хэмээн гачирхах хэрэггүй. Ус ямар түвшингээс урсаж бууна, тэр түвшингээс өндөрт хэзээд ч гардаггүйтэй утга нэг бөлгөө. Багш тайлбарлах аргаа олно гэдэг амаргүй байдаг. Шинэ сэдэв заалаа гэхэд түрүү заасантайгаа холбож байж л сонсогчдод ойлгомжтой болдог.

Хүмүүс хамгийн муу мэдэх зүйлдээ хамгаас хатуу чанд итгэдэг, өөр юунд ч тийм их итгэдэггүй. Тийм учраас шашин харийн хэл дээр уншиж, шүтүүлдэг. Үүнтэй нэгэн адил мэдэхгүй юмаа мэдхийн тулд багшийг сонгодог учраас багшийг шүтдэг, хэлсэн ярьсан бүхнийг хууль мэт хүлээн авдаг юм.

Хүний зорьсон зорилгоос буцах зам мянга байдаг, түүнд хүрэх зам ганцхан. Энэ ганц замыг хамгийн богино замаар хөтлөгч нь багш юм.

Хуримтлуулсан туршлага дээр бидний бүх мэдлэг үндэслэгддэг. Эцсийн эцэст түүнээс л бүх үйл явдал өрнөдөг. Тэгэхдээ юмыг таньж мэдснээр бэрхшээлүүд үгүй болж, аливаа асуудал шийдэгдчихдэг юм биш. Оюун ухаан үнэн мөнийг яг л нүд гэрлийг тусган авдаг шигээр хүлээж авдаг. нүд гэрэл тийш чиглэж байж хардаг шиг оюун ухаан тойрог бол гурвалжин биш, эцэг бол эх биш, тав бол гурваас их гэдгийг таньдаг.

Эрдэмтэн хүнийг зарим хүмүүс ямар нэг зүйлд өөрөө суралцсан хүн биш, асар олон юмыг бусдаар заалгасан хүн гэж басамжлуулахад хүрэхгүйн тулд шинийг олж харж, ямар нэг шинэ юм зайлшгүй хийх хэрэгтэй, үүний тулд насан туршаа суралцаж, сургах үүрэгтэй болой. Бусдын эрдмийг ашиглаад эрдэмтэн болж болдог атал ухаантай мэргэн байхад ганцхан өөрийн ухаанаас өөр юу ч тус болохгүй. Эндээс ухааныг эцэг эх танд өгдөг учраас нэг эцэг 100 багшаас илүү гэсэн үг гарсан бололтой.

Уншсанаар хүн юмыг мэдэж, ухаардаг буюу унших гэдэг хүний толгойгоор бодох гэсэн үг учир ном уншиж өөрөө дадхаас гадна шавь нараа ном уншуулж сургахын тулд бие даалтын цагаа бүрэн ашигладаг дадлага олгох хэрэгтэй. Аливаа хүн толгойдоо байгаа далд мэдлэгээ бусдад тус болох зүйлийг сэтгэл харамгүй хүргэхийн тулд бичиж үлдээснийг л ном гэдэг. Ийнхүү номыг хүнд уншуулж, ухаан суулгаж, ажил амьдралд тус болгох зорилготой учраас унших гэдэг нь хүний толгой дахь сайн үрийг түүж авна гэсэн үг болой. Тэр түүж авсан үрийгээ тарьж ургуулж чадвал та ухаантайн шинж, эс чадвал та өөрийгөө тэнэг гэж ойлго. Харамсалтай нь ихэнх зохиогчдийн номын эхний хуудсанд “энэхүү сурах бичгийг хувилах, олшруулах, хэвлэх болон түүний компьютерийн сүлжээний файлаас ашиглахыг хориглоно эсвэл зохиогчоос зөвшөөрөл авна ”. бас нэг номонд “Энэхүү бүтээлийн зохиогчийн эрх хуулийн дагуу хамгаалагдсан бөгөөд хувилах, хэсэглэн нийтлэх, орчуулах, дахин хэвлэх, нийтэд зориулж унших, нэвтрүүлэх, тайз дэлгэцийн бүтээл болгох бүх тохиолдолд зохиогчоос зөвшөөрөл авна. Мөн энэ нь олшруулах, микрофильм хийх, электрон систем оруулах боловсруулахад хамаарна” гэжээ. Зарим багш нар конспектаа ВЭБ хуудсанд тавихаас татгалзаж, нууцаа алдах тухай буруу сэтгэл өвөрлөж явах нь харамсалтай санагдана. Ер нь оршихуйн тулд багшлаж байгаа багш нар цөөнгүй байна: элдэв аргаар оюутнаа саах тухайлбал ном гарын авлага өндөр үнээр шахах, шалгалтандаа үнэ тогтоох . . .

Нийгэм даяар багш нарыг хүндэтгэж, боловсролыг дээдлэх нийгмийн хэв суртал төлөвшин, улам ихээр хүндэтгэгдэх одоо ба ирээдүй байнаа. Хичээллэхийн хамт хүмүүжүүлэх нь багшийн дархан үүрэг хариуцлага гэдгийг гүнээ ухамсарлаж, өөртөө өндөр шаардлага тавьж, багш өөрийн эрдмээ уламжлуулахын зэрэгцээгээр, оюутан сурагчиддаа ухаан суулгаж, сурах урам хайрлаж, урамшуулан, сэнхрүүлж, урам зориг олгоход орших нь үнэнд их ойртохыг өөрийн туршлагаас ойлгов. Эндээс багш нарын хөдөлмөрийн үр дүнгээс улс орны ирээдүй хамаардаг, давруулж цэцэрхвэл эх орныхоо ирээдүйг шийдвэрлэнэ. Боловсролыг дээдэлвэл багш нараа хүндэтгэ, амьдрал ахуйд нь онцгой анхаарал тавих нь төрийн бодлогын нэн тэргүүн зорилт хэмээн бодох .

Хүн төрөхдөө ариун байдаг, шудрага ёс бол тэдний оршин байхтай ижил төрөлх чанар нь юм. Тодорхой цагт бүх юм үүсэн бий болдоггүй, үүсэн бий болох явц нь л өөрөө цаг хугацаа юм. Ийм хугацаанд нь бид багшилдаг.

Хүмүүс хэдийчинээ гэгээрнэ, тэр чинээгээр эрх чөлөөг олно. Буруу хүмүүжилтэй хүний эр зориг бүдүүлэг авир болж, эрдэм мэдлэг нь их зан болж, хурц ухаан нь алиа марзан болж, цайлган сэтгэл нь зусар бялдуучлал болж хувирдаг сургаалыг шавь нартаа үргэлж сануулж бай.

Атаархал нь миний эзэмших, хийх ёстой юмыг надаас өмнө гүйцэтгэчихлээ хэмээсэн ухамсараар өдөөгдсөн сэтгэлийн түгшүүр учир гүйцэж түрүүлэхийн төлөө цаг алдалгүй хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Нэгэнт хоцорчихлоо хэмээн эс хөдөлмөрлөвөөс тэнэг рүү өөрийгөө хязгааргүй тэмүүүлүүлж буй хэрэг. Атаач хүн өөртөө л дайсагнаж явдаг учир нь тэр өөрийнхөө бий болгосон муу муухайд шаналж байдгыг сануулах юун.

Манай сургалтын систем (1990 оноос өмнө ) суралцагчдад сургалтын зардалыг улс дааж, багш тодорхой мэдлэгийг тулган олгож, зөвхөн түүнийгээ хир зэрэг ойлгосноор үнэлж байсаныг өөрөө сургалтын зардалаа төлж, өөрийн хүссэн мэрэгжилээр дээд боловсролыг эзэмших системээр сольсон учраас монголын боловсролын системд гарсан чанарын өөрчлөлт гэж үзэхээс аргагүй. Чанартай мэрэгжилтэн бэлтгэхийг зориж, их хөрөнгө зарж, өндөр өртөгтөй мэрэгжилтэн гаргаж байсан нь сайн тал боловч ихэнх мэрэгжилтэнээр үргэлж дутагдаж, хүний сурах эрх чөлөө өөрөөр хэлбэл сургалтын эрх чөлөөт байдал гажигдаж байсан. Кредит систем энэ дутагдлаас гарахын тулд ө.х. хүссэн бүхэн суралцах эрх чөлөөг эдлүүлэхийн тулд үүссэн, амьдралаар (урт хугацааны туршид) шалгагдаж боловсронгуй болсон үед манайд нэвтэрч байгаа учраас шүүмжлэх (үгүйсгэх)-ийн оронд сайн судлаж, ажилдаа нэвтрүүлэхийг урьдал болгох нь илүү үр дүнтэй санагдана. Боловсролын эцсийн зорилго нь улс орныг авч явах төрөл бүрийн нарийн мэрэгжлийн боловсон хүчний иж бүрэн баазтай болгоход л оршино.

Энэ хоёр системыг “Ялгагдахуйн онолоор тайлбарлавал чанараас тоонд шилжих хуулиас тооноос чанарт шилжих хуулиар сольсон учир эцсийн үр дүн адилхан, хүрэх арга өөр хэмээн дүгнэж болно”. Энэ утгаараа шинэ системийг зах зээлийн нөхцөлд тохирсон систем гэж ихэнх эдийн засагчид үзэж байна. Үүнтэй би санал нэг байдаг. Кредит систем цөөн хүн амтай, боловсролын ач холбогдлыг төрөхөөсөө мэдэрсэн, хүн бүхэн дээд боловсролтойн баталгаа дипломтой болохын төлөө ямарч арга хэрэглэхээс буцдаггүй монгол хүнд илүү тохирно. Өөрөөр хэлбэл өсвөр үе маань бүгд л дээд боловсролын бакалаврийн зэрэглэлтэй болог. Энэ зэрэглэлийн төлөө тэмцэхийн учир утга:

× залуу насныхаа хамгийн үр бүтээлтэй 4-5 жилээ зарцуулна;

× энэ хугацаанд нийгэмийн дотор өөрийн байр сууриа эзэлнэ;

× ирээдүйн амьдралын чиг баримжааг олж авна;

× Үүний тулд сургалтын төлбөрөө төлж сурдаг.

Энэ нь хүссэн бүхэн суралцах эдийн засгийн нөхцөлөө өөрөө хангаж байгаа учраас сонирхсон мэрэгжлээр суралцах боломжийг нээж байгаад л ач холбогдол нь оршиж байгаа юм.

Бакалаврийн зэрэгийг дээд боловсролтойн, тодорхой мэрэгжлийн анхан шатны мэдлэг эзэмшсэний баталгаа гэж үзэж болно. Ийм учраас нарийн мэрэгжлийг магистр, докторын сургалтаар эзэмшинэ. даяаршлын эрин үед улс орон оршин тогтнохын үндэс боловсрол гэдгийг ухаарах хэрэгтэй.

Ерөөс амьтан бүхэн залгамж үеэ төрүүлж, биеэн дааж амьдрах чадварыг олтол нь дагуулан сургадаг бол хүн хэдийгээр байгалийн бүтээгдэхүүн боловч өнөөдөр өндөр хөгжлийнхөө улмаас хувийн хүрээнээс хальж, нийгэмийн шинжтэй болсон. Өсвөр үеэ сургаж хүмүүжүүлдэг нь ертөнцийн мөнхөд оршин тогтохын үндэс учраас залуу насанд бүх мэдээлэлийг гаднаас хүлээн авдаг антенн адил, ахмад насанд ормогц цуглуулсан мэдээлэлээ бусдад өгөхийн төлөө сацруулах антенн лугаа адил төрсөн учир залуу үедээ боловсрол эзэмших боломжийг илүүтэй олгож байгаагаар энэ системийн давуу тал оршино.

“мэдлэг бол ил далд гэсэн хоёр талтай. Мэдлэгийн далд тал нь хүн бүрийн өөрийн гэсэн тэр бүр ил гарч мэдрэгддэггүй тэр мэдлэг чадварыг хэлдэг” тул хүн байгалийн бүтээгдэхүүн учраас нэг нь нөгөөгөөс ижил мэргэжилтэй ч гэсэн далд мэдлэгээр ялгарч байдаг. Өнөөгийн хүн төрлөхтөний хөгжилд хүчтэй далд мэдлэгтэй хүн л чухал болж байгааг онцлон тэмдэглэж байна. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны онолоор кредит систем багш төвтөй сургалтаас шавь төвтөй сургалтанд шилжсэн учраас манай боловсролд гарсан чанарын өөрчлөлт мөн. Энэ нь багшийн үүрэг, хариуцлагыг сулруулсан хэрэг биш, харин багш, оюутан хоёрыг нэг түвшинд тавьж, аль нэг нь давамгайлах харьцааг үгүйсгэсэнд оршино. Багш өөрийн заасан хичээлээр олсон мэдлэгийг хатуу хяналтын дор шалгадаг байсан хуучин системээс, оюутаны улиралын туршид хичээлээр болон бие даан олсон мэдлэгийн түвшинг оюутан өөрөө тогтоож, түүнийгээ багшаар баталгаажуулдаг системд орсон гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Энэ үнэлгээнд хугацааны факторыг тооцсон нь системийн удаан амьдрах чадвар оршиж байна Дүн- оюутны үйл ажиллагааны үнэлгээ; сурган хүмүүжүүлэх ухааны ойлголтоор бол бүтээлч сэтгэлгээний үнэлгээ байх ёстой. Тийм учраас кредит цуглуулж 128-д хүрвэл бакалаврийн зэрэг олгоно. Энэ нь тоон үзүүлэлт чанар нь дотор нь агуулагдаж байдаг. Эндээс өнөөдрийн багшийн үүрэг – оюутанд бүтээлч сэтгэлгээ эзэмшүүлэхэд оршино. гэсэн дүгнэлт гарч байна.

Амьдралаас салангад мэдлэг бол шалгалт өгөхөд тус болохоос биш амьдралд хэрэглэх боломжгүйг өөрийн дөч гаруй жил багшилсан туршлагаар нотоллоо. Ө.Х. дан ганц зөв хариулт бус олон хувилбартай хариулт өгөх нөхцөл бүрдсэн үед бүтээл ч сэтгэлгээ хөгжинө. Оюутан санал бодлоо чөлөөтэй солилцож, илэрхийлж байгаа үед олон ургалч үзэл бодол гарч ирнэ. Багш бид заасан зүйлийнхээ тухай оюутнаас давтан асууж шалгалт авдаг уламжлал нь тэднийг багшийн үзэл бодлыг шууд хуулан цээжлэхээс өөр аргагүй байдалд хүргэдэгийг мэдэрч, энэ бол багшаас оюутаныг үнэлж дүгнэх шалгуур биш гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.. Оюутан бүрээс өөр өөр зүйл асууж, ярилцаж мэдлэгийг нь дүгнэх нь илүү үр дүн өгнө.

Хүний танин мэдэхүйн таван эрхтэн дотроос харааны мэдрэмж хичнээн их давуу болохыг шинжлэх ухаан, уламжлалт монгол ухаанд ч заасныг санаж, лекцийн хичээл хамгийн үр өгөөж багатай сургалтын хэлбэр гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Лекцийн хичээлийг сонсож мэдрэхээс харж мэдрэхэд хувиргах арга бол компьютерийн дэлгэцэн дээрээс харж сэтгүүлэх сайхан бололцоо нээлттэй байна.

Залуу багш, оюутануудаа :

1. Тухайн нийгэмтэйгээ тэрсэлдэлгүй ухаарч амьдар : Альваа нийгмийн тухайн үеийн үзэл баримтлал өнгөрснөөсөө заавал илүү дэвшилттэй байдаг учраас түүнийг дагаж, баяжуулж амьдар. Юм бүхнийг хуучнийхаар цэгнэх нь ирээдүйгээ харах чадвараа алдаж, хуучинсаг үзэлтэн болж хувирахад хүргэдэг. Үнэн бат мэдлэг ч гэсэн явцгүй газраа бол эзнээ бүдүүлэг амьтан болгохоос цаашгүй байдаг. Хүн тухайн байгаль-нийгмийн тусгал болон төрдөг тул амьдарч байгаа нийгмээ дагаж амьдрах төдийгүй хийж бүтээснээр өөрийгөө мөнхрүүлэхээр заяасан тул үүргээ биелүүлэхийн тулд бүтээж амьдар.

2.Өөрийнхөө тухай маш бага ярь : нэг бол биеэ магтах болно-энэ нь бусдыг басамжилсан, ихэрхсэн хэрэг, эсвэл өөрийгөө муулна-энэ бол өөрийгөө үгүйсгэсэн, эцэг эхээ дорд үзсэн хэрэг болох тул ярь, тэхдээ бага ярь. Өнөөгийн манай залуучууд өөрийгөө арай их магтаж, ахмадуудаа үеэ өнгөрөөсөн хэмээн үзсэнээрээ, хүн залуу насандаа сэтгэн боддог, ахмад насанд бясалган ухаарч амьдрахаар байгалиас заяасныг үл огоорч, хойт насандаа ч нүглээ наманчлаад барахгүй, үр хүүхдийнхээ төдийгүй монголын ирээдүйгээр тоглож байгаад, Чингэсийн монголын үр сад биш болсонд сэтгэл харамсах юм.

3.Хүн дөрвөн төрлийн үүрэг хариуцлагаа ягштал биелүүлж амьдар : 1. өөрийнхөө өмнө хүлээх хариуцлага. 2. Гэр бүлийн өмнө хүлээх хариуцлага. 3. Төр улсын өмнө хүлээх хариуцлага. 4. Бусад хүний өмнө хүлээх үүрэг. Хүн энэ дөрвөн төрлийн үүргээ хир зэрэг биелүүлнэ эрх нь тэр хэмжээгээр л танд оногдоно. Эндээс үүргээ биелүүлээгүй бол эрх эдлэх гэж бүү тэмүүл. Энэ дөрөвт хүний ухамсарт амьдралын утга учир оршмой.

Сайн үйлс дэлгэртүгэй.

Эрдмийн бүтээлийн товчоон

1. Õîðâîî, åðòºíöèéí þìñ ¿çýãäýë çààâàë õîñ áºãººä ÿëãààòàé áàéæ ìºíõºä îðøдог зүй тогтолыг “ßëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëь” хэмээн нэрлэв. Ýíý õóóëèíä áàéãàëü íèéãìèéí á¿õ õóóëèóä áàãòàíà. Ýíý îíîë äýýð òóëãóóðëàí ^,,Öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîë, ÿëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëü ^,, íýðòýé äýýä ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷èã çîõèîж, онолоо батласан болно.

Энэ хууль дээр тулгуурлаж доор дурдсан бүх бүтээлүүдийг туйрвав:

2. Õ¿í áîëîí íýã áà îëîí ýñò àìüòàí á¿ðèéí ìºíõ îðøäîãèéí ç¿é òîãòîë íü ýð ýìèéí ø¿òýëöýýíèé ôàçûí çºðºº òýãø ºíöºã ¿¿ñãýæ áàéäàãò îðøèíî. Ãåîìåòðèéí õýëýíäýýð áóóëãàâàë ýöýã ýõ õ¿¿õýä ãóðâûí ø¿òýëöýý òýãø ºíöºãò ãóðâàëæèíû õóóëèíä çàõèðàãäàíà.

3. Ýð ýìèéí ôàçààðàà äàâõöàæ, äýýä ãàðìîíèêèéí ðåçîíàíñ ¿¿ñãýõ ¿çýãäýëèéã ýíãýð çºð¿¿ëýõ ãýíý. 6, 8-ð ãàðìîíèêèéí ðåçîíàíñàä ýìýãòýé, 7, 9-ð ãàðìîíèêèéí ðåçîíàíñàä ýðýãòýé õ¿¿õýä îëäîõ ìàãàäëàëòàé.

4. Ýð õ¿í õîëäîî ìýðãýí, ýì õ¿í îéðäîî ìýðãýí ó÷ðààñ ãýð á¿ë ýíý õî¸ðûí ãåîìåòð äóíäàæ äýýð îðøèõ òóë õ¿í òºðëºõòºí ìºíõ îðøäîã. Эмийн сайхан гаднаа, эрийн сайхан дотроо орших учраас энэ хоёрын зохицлыг гэр бүл гэнэ.

5. Õàéð äóðëàëûí ÿëãàà þó âý? Ãýð á¿ë äóðëàëààð ýõëýæ, õàéð äýýð òîãòäîã. Äóðëàë íü ººðòºº ºì÷èëæ àâàõûã íýðëýäýã, õàéð нь ººðººñ ãàäàãø áóñäàä òóñëàõûã íýðëýíý.

6. Ãýð á¿ëèéí ìàòåìàòèê çàãâàð íü ýöãýí ãîë÷òîé, ýõýí ñóóðüòàé, õ¿¿õäýí õàæóó ãàäàðãóóòàé ýðãýæ áàéãàà êîíóñ. Ýíý ä¿ãíýëò 2-ä äóðäñàí àìüòàí á¿ðèéí ìàòåìàòèê çàãâàð òýãø ºíöºãò ãóðâàëæèíãààñ ¿¿äýëòýéн зэрэгцээгээр эргэхийн онолын үндэслэл нь ертөнцийн юмс үзэгдэл бүхэн эргүүлэгэн тогтолцоон дээр тулгуурлаж байдагт оршино.

7. Ãýð á¿ëèéí áàéãàëèéí çàãâàð íü àçàðãà àäóóòàé àäèë :

Èæèë øèíæ íü : à) Ýð íü ýìèéãýý õóâü÷èëæ àâàõààð, ýì íü õóâü÷ëóóëàõààð çàÿàãäñàí. Ýð íü óäèðäàí æîëîîäîæ, äàéñíààñ õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé. á) Àçðàãà îõèí òºëºº õóðààäàãã¿é íü õ¿íòýé àäèë. â) Äýýð, äîðîî ¿¿äýí ø¿äòýé, хивдэггүй.

ßëãàà íü : à) Ýöãèéí á¿õ áèåèéí ýä ýñ ýõèéíõ áàéäàã àòàë àçðàãàíä õºõ áàéäàãã¿é æèíõýíý ýð àìüòàí òóë àçðàãà õýä õè÷íýýíýýð ã¿¿ õóðààäàã ãýòýë ýð õ¿íä ýõíýð ãàíöûã õóâü÷ëàõ çàÿàòàé òºðñºí.

á) Àçðàãàíä öºñ áàéäàãã¿é àòàë õ¿í öºñòýé íü õ¿íèé ñàíàà äàâõàð áàéäàã ó÷èð àäóó õ¿í õî¸ðûã àäèëõàí ãýð á¿ëýýð àìüäðàõààð çàÿàñàí áóþó àäóó õ¿í õî¸ð èõýð çàÿàñàí íü õîñûí îíîëûã áàòëàõ òºäèéã¿é í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí àìèí ñ¿íñ, ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ þì. Àäóó ýð õ¿íèé õèéìîðèéã ñýðãýýæ, áèåèéã ÷èéðýãæ¿¿ëæ, àìüäðàëûí çîâëîí æàðãàëûã õóâààëöàæ áàéäàã óíàà òºäèéã¿é õîîë õ¿íñ íü áîëæ áàéäàã. â) õ¿í í¿¿ðýíäýý í¿äòýé áóþó ãóðâàí òàëàà õàðäàã áºãººä àð òàëä þó áîëæ áàéãààãàà óõààíààðàà áóþó ñýòãýõ¿éãýýð ìýäýðäýã, õàðàõûí òóëä õ¿ç¿¿ãýý ýðã¿¿ëæ õàðíà, òýãâýë àäóóíû í¿ä òîëãîéí õî¸ð òàëäàà áàéäãààñ òîëãîéãîî ýðã¿¿ëýõã¿é íýã íýã òàëàà äààæ, í¿äýý õÿëàéñíààð 180⁰ õ¿ðòýë õàðíà. г) Хүн хэвтэж амардаг бол адуу зогсоогоор унтана. Адуу 24 цагаас зөвхөн ганцхан цаг үүр шөнийн заагаар унтдаг бол хүн найман цаг унтана. Эндээс амьд амьтан бүхнийг үүр шөнийн заагт заавал амарч байхаар байгалиас заяасны учир шалтгааныг уншигч түмэнд сэтгэн бясалгуулахаар үлдээв.

Ýцэг õ¿¿õäèéíхээ õ¿éñèéã òîгтоодог, ãýð á¿ë áîëîõ ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàäàã òóë аливаа ажлыг эхлэх нь ажлын 50%-ийг гүйцэтгэсэнтэй тэнцдэг тул àíõäàã÷èéí ¿¿ðýãòýé, х¿í àõòàé äýýë çàõòàé ãýõýýñ õ¿í ýã÷òýé äýýë çàõòàé ãýäýãã¿é, àõ ñóðãàæ, ä¿¿ íü ñîíñäîã ãýõýýñ ýã÷ ñóðãàæ, ä¿¿ íü ñîíñäîã ãýäýãã¿éтэй адил бизээ.

Ýíäýýñ óäèðäàõ, óäèðäóóëàõ ¸ñ ãîðèì ¿¿ñ÷, ýð õ¿í çààâàë ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷ áàéíàà ãýñýí ä¿ãíýëò óðãàí, íàñàí òóðøäàà ñî¸îëæ áàéäàã.

8. Ãýð á¿ëèéí ñ¿ëä

Ýðäýì åðººëò ýöýã óëñûí ýðäýíý
Ýâñ¿¿ëýã÷ ìýðãýí ýõíýð ãýðèéí ýðäýíý Ýëáýðýëò àõèàä îõèä, õºâã¿¿ä ¿¿ðäèéí ýðäýíý

]

Ãýð á¿ëèéí ñ¿ëäíèé àðàã ÿñûã áîñîî áàéðëàñàí òýãø ºíöºãò áàéõààð òºñººëâºë õî¸ð õàæóó òàë íü ýöýã çóðãààãèéí òîî, ýõ åñèéí òîî òýâðýí ººä ººäººñºº õàðæ çîãñîæ áàéãààãààð, äýýä, äîîä òàë íü òýíãýð ãàçàð áàéõààð ä¿ðñëýâ. Äóíä íü ãýð á¿ëèéí äîòîîä ºíºº áà èðýýä¿éí õóâü òàâèëàí, àìüäðàëûí æàìûã òýãø, íýýëòòýé áàéõààð ñýòãýæ, ñàíàìñàðã¿éãýýð ä¿¿ðýí õîðâîîä ñàíàìñàðã¿éãýýð ãýð á¿ë ¿¿ñäýãã¿é, õî¸ð áèåý äóðëàë õýìýýõ õýìæ¿¿ðýýð õýìæèæ, øàëãàæ áàéæ çîõèîäãûã òîîãîîð èëýðõèéëáýë : Àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåìýýð 1-ýýñ 10 õ¿ðòëýõ òîîãîîð òººðãèéã òºñººëâºë àìüäðàë ãóðâûí òîîíîîñ ýõëýõ ó÷ðààñ (3+3+3=3*3=9 áóþó ãóðàâ äàõèí õóâèëñàí ÷ 3 õýâýýð áàéãàà ó÷èð ÿñàí òºðºëòýé) åñèéã ýð õ¿éñ ãýâýë (3+3=6=3*2; áóþó çóðãàà íü 3-ûã õýâòýý òýíõëýãýýð, åñèéã áîñîî òýíõëýãýýð òóñ òóñ 180⁰-ààð ýðã¿¿ëæ ¿¿ññýí, ¿ãýýð õýëáýë øóóä òºð뺺 ººð÷ëºæ áàéãàà ó÷èð ìàõàí òºðºëòºé) çóðãààãèéí òîîãîîð ýì õ¿éñèéã òºëººë¿¿ëýâ. Ýíäýýñ ýð õ¿í àëñûí ìýðãýí, ýì õ¿í îéðäîî ìýðãýí ó÷ðààñ ýíý õî¸ðûí òýíöýë äýýð ãýð á¿ë îðøèí òîãòîõ òóë ãýð á¿ëèéí òººðºã íü 6*9=54*2=108 õýìýýõ õàìãèéí áýëýãäýëòýé òîîãîîð, òîîíû äàðààëàë íü ºðòºíö ººðºº íàð çºâ ìºíõºä ýðãýõ õºäºë㺺í õèéæ áàéäàãûã òºëººëæ ýð, ýì õî¸ð çàãàñûã ñîëèâöóóëàí çóðñàí ýñâýë 6, 9-ûí õî¸ð ä¿ðñèéã íèéëáýë 8-ûí òîî ãàðàõ òóë ãýð á¿ëèéí á¿õ òººðºã òýãø áàéõ áýëýãäýëèé㠺㿿ëñýí ãýõ ìýò. Äýýð íü ãýð á¿ëèéí çàëãàìæ ÷àíàð, àç æàðãàëûã ãóðâàí èõýð õ¿¿õäýýð, õ¿í ººðºº ãàçàð òýíãýðèéí àëü àëèíààñ õèøèã õ¿ðòýæ àìüäàðàí, ãàçàðòàà øèíãýäãèéã ºíäºð õ¿÷äýëèéí ãàçàðòóóëàãààð òóñ òóñ õ¿ì¿¿íèé îðøèõóéí òººðãèéã çóðàâ. Сүлд бол хүний хийбодийг тэтгэн хүч чадал, цог жавхланг бадраан өнгө үзэсгэлэнг сайжруулж, зүг чиг зам мөрийг зөвтгөн тэтгэн дэмжигч билээ.

9. Ýõ îðîí ãýæ þó âý? : Ýõèéí õýâëèéä ¿ð òîãòîõîä áàéñàí òýð ãàçàð îðîíã ýõ íóòàã ãýõýýñ òºðñºí ãàçàð îðîíãîîð íýðëýõã¿é. Òýð íóòãèéã õàðüÿàëæ áàéãàà óëñ îðíûã ýõ îðîí ãýíý. Ýõ îðîí ÷ ¿çëèéã ãàäíààñ, ýõ îðíîî ãýñýí òºðìºë ñýòãýõ¿é äýýð òóëãóóðëàæ îëãîíî. Òºðëºõ õýë ÷èíü ìºí òýð íóòãèéí õýë áîëíî. Æèøýýëáýë òà ýõíýðýý æèðìýñýí áîëîíãóóò Àìåðèêèéí èðãýí áîëãîíî ãýýä òýíä î÷îîä òºðâºë õ¿¿õäèéí ýõ îðîí íü Ìîíãîë îðîí áàéíà. Õàðèí Àìåðèêò ¿ð òîãòñîí áîë Ìîíãîëä òºðñºí ÷ ýõ îðîí íü Àìåðèê îðîí áîëíî. Îðîñûí áóðèàäóóä, õÿòàäûí ºâºð ìîíãîë÷óóä ºñºæ òºðñºí íóòàã óñàíäàà àìüäàð÷ áàéãàà ó÷ðààñ ìîíãîëä èðýõã¿é, òºðñºí íóòàãòàà àìãàëàí òàéâàí àìüäàð÷, ººð ººðñäèéí ýõ îðîíû òºëºº ñýòãýë, ç¿ðõýý çîðèóëæ áàéãàà áèç äýý. Èéìä ýðëèéç á¿õíýý äàéñàí ìýò õàíäàõ íü áàðàã äýëõèé äàÿàðàà ýðëèéçñýí ¿åä òóéëûí õîöðîãäñîí, õýò ¿íäýñðýõ ¿çýë òºäèéã¿é òàíààñ ¿ë õàìààðàí ýçëýäýã áàéð ñóóðèà ýçýëñýí äýëõèé áîëæýý ãýæ ñýòãýãäýíý. ßìàð÷ õ¿í ýõ îðíîîñîî õºíäèéð÷ áîëîõã¿é. Õàðü íóòàãò ºíãºð¿¿ëýõ àìüäðàë õóâü çàÿàíû õîìñäîëä îðæ, ýðò îðîé áîëîâ÷ ñýòãýë íü õàðëàäàã. Ýõ íóòãèéí ñàëõè ñýòãýëèéã ñýðãýýæ, áèå ìàõáîäèéã àðèóñãàæ, ºíãºëæ áàéäàã, ºâäñºí áèåèéã òºðñºí íóòàã äýýðýý ãóðàâ õºð⺺æ èëààðøóóëäàã íü õ¿í áàéãàëèéí öîõèöîëãîî ø¿òýí áàðèëäëàãà ÿìàð íàðèéí áîëîõûã ìýäýð÷ áîëíî. Õóâü çàÿàíû õîìñäîëä îðîõ, ñýòãýë õàðëàõ ãýñýí òà á¿õíèé ÷èõýíä îëîíòîî äóóëäààã¿é, ñîíèí õýëëýãèéí óòãà ó÷ðûã óíøèã÷ òà á¿õýí ººð ººðñ人 òàéëàõ áèçýý. ¯¿íèéã òàéëàõäàà ìèíèé áèå áóðõàí õàëäóí óóëûí àÿëàëä îðîëöîõ õóâü òîõèîëîîð òóñ õàéðõàíû íî¸í îðãèëä àâèð÷ îâîîã òîéðîí, îð÷ëîí õîðâîîãèéí ãàéõàìøãèéã áèå, ñýòãýëýýðýý ìýäýð÷, Ìîíãîë õ¿í õèéí ìàõáîäòîé áóþó ýíý ñýâýëçñýí 纺뺺í ñàëõè áàðóóí õîéíîîñ öýëñ öýëñ ¿ëýýñíýýð ìèíèé õèéìîðü ñýðãýæ, áèå ñýòãýë àðèóñàæ áàéíà õýìýýí áîäîãäñîíûã íóóõ þóí. Öààø íü óðãóóëàí áîäñîí ÷èíü îðîñ õ¿í óñàí ìàõáîäòîé, õÿòàä õ¿í øîðîîí ìàõáîäòîé õýìýýí áîäîãäîâ. Õàðèéí îðîíä àìüäðàíà ãýäýã íü õàðèéí õ¿íèé ìàõáîäîä òîõèðñîí àìüäðàëààð àìüäðàõ ó÷ðààñ áàéãàëèàñ çàÿàñàí õèéí ìàõáîäûí áèå áîëîí ñýòãýõ¿éãýý ñýðãýýæ ÷àäàõã¿é òóë ýõ îðíîî ìºðººäºæ, ñýòãýë õàðëàäàã áàéíà.

Ýõ íóòãèéí ÷èíü ñàëõè ¿ëýýæ áàéâàë òà ìºíõºð÷ áàéãàà íü òýð áºë㺺.

10. Õ¿íèé ñýòãýõ¿é-ýõèéí õýâëèéä ¿ð òîãòîõ ¿åèéí áàéãàëü орчин, нийгмийн байдлын òóñãàë байдаг. Хүн адуу хоёрыг адилхан гэр бүлээр амьдрахаар заяасан тул гýäñýíä èðñýí óíàãà ã¿éäýã нь үүнийг батлана.

11. Õºëä ìýäðýëèéí òºâ¿¿ä áàéäãûí ó÷èð : Ãèøãýõýä áèåèéí æèíãýýðýý ººðèéí ýíåðãýý ãàçàð ðóó øàõàæ, ìºð ãàðãàí ìºðºí人 ººðèéí ¿íýðýý ¿ëäýýíý. ªðãºõºä ãàçðààñ àâ÷ ýíåðãèéí òàñðàëòã¿é ñîëèëöîî ÿâàãäàíà. Ýíý ¿çýãäëèéã àøèãëàæ õºë íàñîñûã çîõèîñîí áîë ãàçðûí òàòàõ õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð ãèøãýæ, ò¿ëõýõ õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð õºëºº òàòäàãûã ñóäëàæ ôèçèê÷èä åðòºíöèéí òàòàõ ò¿ëõýõ õ¿÷íèé õóóëèéã íýýñýí.

12. ×èíãýñèéí äàÿàðøèë, îð÷èí ¿åèéí äàÿàðøèë þóãààð ÿëãààòàé âý? Ýöñèéí çîðèëãî àäèëõàí ãàçàð íóòãèéí òºëºº, õýëáýðèéí òºäèé ÿëãààòàé, õàðèí îíîëûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé. Äàÿàðøëûã : à) Áè-ìèíèèéõ õýìýýõ ìýäðýìæèéí õóâèà õè÷ýýñýí Áè äàâàìãàéëñàí, ìîðèîð õºëºãëºñºí áîäèò-áèåýðýý íýã õ¿íèé íàñàí òóðø ã¿éöýòãýñýí áîë ºíººäðèéíõ áóñäûí òºëºº, áóñäàä òóñëàõ ¸ñòîé Áè äàâàìãàéëñàí, öàõèëãààíñîðîíçîí ^,,ìîðèîð^,,, õèéñâýð-ñýòãýõ¿éãýýð õèéæ áàéíà. á) Ìîíãîëûí õóâüä ÿëæ áàéñàí íü ò¿¿õ áîëîí ¿ëäýæ, ºíººäðèéí äàÿàðøèëä ÿëàãäàæ, ìºõëèéí èðìýãò èðýýä áàéгàа ч хонгилийн үзүүрт гэрэл сүймийж тодорч, бүдгэрч янз янз болж байна.

13. Õ¿í ººðèé㺺 íýýõèéí òóëä øèíæëýõ óõààíûã á¿òýýñýí, ò¿¿í äîòðîîñ ººðèé㺺 ìàòåìàòèêèéí óõààíààð íýýõ íü íýí ãàéõàëòàé. Иймд хүн амьдралаа өөрийгөө танихаас эхлэнэ. Үүний тулд эцэг эх хүүхэд гурав тэгш өнцөгт гурвалжны хуулинд захирагдах учир хүүхэд эхлээд эцэг эхээсээ өнгөрсөн үеийг суралцана, эцэг эхчүүд хүүхдээсээ ирээдүйгээ олж харна. Эндээс эцэг эх хүүхдийн бие, оюун ухаан, амьдралын хувь заяа бүхнийг төрүүлэх төдийгүй ирээдүйн амьдралыг зална.

14. Ýðýãòýé õ¿¿õýä 18 íàñàíäàà öóñàí òºð뺺ñ ÿñàí òºðºë人, эìýãòýé õ¿¿õýä 16 íàñàíäàà öóñàí òºð뺺ñ ìàõàí òºðºë人 øèëæдэгийг тогтоов. Ийнхүү нэг нь эр хүн болж, нөгөө нь айлын гал голомт залгуулах эхнэр болох байгалиас заяасан хамгийн зохимжтой насыг тогтоосон тул үүнийг зөрчвөл ( эрт энгэр зөрүүлбэл) дутуу боловсорсон жимс удаан хадгалалтыг даахгүй, хурдан мууддагтай адил эрт хөгшрөх нэг нөхцөл төдийгүй олон эсрэг үр нөлөө үүснэ.

15. Õ¿í ýöýã ýõèéíõýý à÷ûã õýçýý ÷ õàðèóëæ ÷àääàãã¿é ãýäýã ¿íýí ¿¿? Õàðèóëò : õóäàë. Ýðýãòýé õ¿¿õýä ýõèéí ºâ÷íèéã àâ÷ ãàðäàã ó÷ðààñ ýöãèéí à÷ûã õàðèóëàõûí òóëä ýöãýý ìºíõð¿¿ëýí ãàë ãîëîìòûã çàëãàìæëàäàã. Ýìýãòýé õ¿¿õäèéã ýõ ººðèé㺺 çàëãàìæëóóëàõûí òóëä öîî ýð¿¿ë òºð¿¿ëæ, ýõèéí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñíèé äàðàà íàñíû òºãñãºëä ýöýã ýõýý àñàð÷ à÷û íü õàðèóëäàã.

16. Õ¿í çàëóó íàñàíäàà ñýòãýí áîääîã, àõìàä íàñàíäàà áÿñàëãàí óõààðäàã. Õ¿í á¿ðèéí àìüäðàë ãóðâàí ñèãìàãèéí ä¿ðìýíä çàõèðàãäàíà. ªíººäðèéí õ¿í òºðëºõòíèé ºíäºð õºãæëèéí à÷ààð õ¿íèé àìüäðàëûí çàì íîðìàëü òàðõàëòòàé áàéñàí áîë ëîãíîðìàëü òàðõàëòòàé áîëæýý. ¯ãýýð õýëáýë íîðìàëü òàðõàëòûí äóíäàæ óòãóóäààñ ìîîä íü ç¿¿í òèéø øèëæèæ, çàëóóãààðàà ýðäýì áîëîâñðîë, àìüäðàëûí àðãà óõààí ýçýìøèæ, сайн сайхан àìüäðàõ õóãàöàà óðòàññàí áàéíà.

17. ̺íõ òýíãýð ìîíãîë÷óóäûã èâýýäãèéí ó÷èã ìîíãîë÷óóäûí õèé ìàõáîäòîéä îðøèíî.

18. Ìîíãîë÷óóä õèé ìàõáîäòîé.

Хүн болж хоёр хөл дээрээ тогтсон хэмээн тоолж эхлэснээс хойших зуугаад мянган жилийн турш өнөөг хүртэл уламжлагдаж ирсэн амьдралын дадал заншилын ялгааны нэг нь орос хүн толгойгоо, хятад хүн хөлөө, монгол хүн гэдсээ дулаалдаг. Орос хүн усанд шумбаж, загас барьж, шар айрагаар ундаалж бие сэтгэлээ ариусгадаг, монголчууд морь унаж, уралдаж, гүүний айрагаар ундаалж, ан агнаж бие сэтгэлээ ариусгадаг, хятад хүн газартай харьцаж, газарыг шинжиж таньж, ногоо тарьж бие сэтгэлээ ариусгадаг. Эндээс хос хуулиар оролт-гаралт гэсэн хоёр туйлтай байх учраас орос хүн толгойноосоо, монгол нь гэдэснээсээ, хятад хүн хөлөөсөө эхлэж, хар арьстан бүх биеэрээ дулаан алддаг учраас тэдгээр эрхтэнээ бусдаас илүү дулаалдаг байна. Энэ ялгагдах шинжийг дөрвөн махбодын онолоор авч үзвэл хий нь хөндлөн түгэх, эсвэл хаврын салхи хавирга нэвт үлээх учир Ìîíãîë÷óóä õèéí ìàõáîäòîé, ус дээрээсээ доошоо урсах учир Îðîñóóä óñàí ìàõáîäòîé, өвс ногоо эгц дээшээ ургадаг, амьтан бүхэн босоо тул Õÿòàäóóä øîðîîí ìàõáîäòîé, бүх биеийн гадна тал нь тас хар учир Негрүүд ãàë ìàõáîäтой гэсэн таамаглал дэвшүүлж байна. Монголчууд битүү давхар энгэртэй дээл, 6 м бүс бүсэлдэг нь морь унахын тулд зохиогоогүй амьдралын шаардлагаар тухайлбал биеийн дунд хэсгийг дааруулахаас цээрлэдэг нь яах аргагүй хий махбодтойг нотлох бөгөөд өрнөдийнхэн задгай энгэртэй костюм өмсдөг нь усан махбодтой гэх мэтчилэн үндэстэнүүдэд аль нэг махбод нь давамгайлахаас бусад махбодыг үгүйсгэсэн хэрэг огт биш, харин үндэстнийхээ махбодтой ижил махбодтой хүмүүс тухайн үндэстнийхээ бусад махбодтой хүмүүсээс илүү ухаалаг, хүчирхэг, илүү хувь тавилантай байх магадлал маш өндөр байгааг бидний судалгаа, ажиглалт нотлож байна.

Ýíäýýñ äàðààõ öîî øèíý ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéíà : à. ¯íäýñòýí¿¿ä ººð õîîðîíäîî ìàõáîäîîðîî ÿëãààòàé áàéäàã. á. ¯íäýñòí¿¿ä ìàõáîääîî òîõèðñîí õîîë èääýã ó÷ðààñ ìîíãîë, õÿòàä, îðîñ ¿íäýñíèé õîîëóóä ¿¿ññýí. в.Мàõáîääîî òîõèðñîí хувцас хунар хэрэглэдэг. Хîîëîî îëæ èäýõ, хувцаслах зан үйлд òîõèðñîí ¿íäýñíèé õýë, àìüäðàëûí õýâ çàãâàð ¿¿ññýí, ýäãýýð øèíæ¿¿ä áèå áèåýñýý ýðñ ÿëãààòàé áàéãàà íü ýäãýýð ¿íäýñòí¿¿ä åðòºíöºä анх нэгэн çýðýã ¿¿ñ÷ýý ãýñýí ä¿ãýíýëòýíä õ¿ðãýæ áàéíà.

19. ÌÎÍÃÎË õ¿í, ìîðü, íîõîé, áàð äºðºâ ÕÈÉ ìàõáîäòîé.

20. XXI-ð çóóíû õ¿í òºðëºõòºíèéã ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëýý çàäëàæ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë ð¿¿ ýðãýæ, áàéãàëèà óäèðäàõ íýðèéäëýýð óñòãàõ áèø, ø¿òýæ àìüäðàõ çàì ðóó ýðãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ýíý õî¸ð èðãýíøëèéí àëòàí äóíäàæ äýýð òóëãóóðëàñàí ãóðàâäàõ ñî¸ë èðãýíøëèéã íýýæ áàéãààãààð Ìîíãîë÷óóä äýëõèéí ò¿¿õýíä õî¸ðäîõ óäààãàà íýð àëäðàà ìàíäóóëàõ áîëíî.

21. Õèéí ãóðâàëûí ìîðü, íîõîé, áàðñûí õ¿÷ýðõýã áàãö äýýð õèé ìàõáîäòîé, àãóó õ¿ì¿¿ñèéã íýìýõýýð ýð çîðèã, îþóí óõààí, áèå áÿëäàð òºãñ á¿õýë á¿òýí áèåýí äààñàí öîãö ¿¿ñäýãèéã ìýäýð÷ èõ ýçýí ×èíãýñ ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýæýý.

22. Øóäðàãà õ¿í ãýäýã þì á¿õíèé äóíäàæèéã îëæ ÷àääàã õ¿í ãýñýí ¿ã. Äóíäàæààñ íýã àëõàì õýòýðâýë õýò øóäðàãà áîëîîä òýíýãèéí íýã õýëáýð áîëíî, íýã àëõàì äóòâàë ìóëãóó үйл õýðýã áîëíî. Ýíäýýñ ìýðãýí óõààíä õàìãèéí îéðõîí çàé áîë àëèâàà þìíû àëòàí äóíäàæ þì.

23. Ìàë àæ àõóéí òàëààð : Òàâàí õóøóó ìàëòàé áàéõûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë þó âý? Малын зүс юу илэрхийлэх вэ?, таван төрлийн малыг өвгөн хөгшин хоёр жилийн дөрвөн улирлын турш малладаг гэж үү?, гайхмаараа, Õîíü ÿàãààä öàãààí ç¿ñòýé áàéäàã âý? Õîíèíû íîîñûã çóíû äóíä ñàð áóþó çóðãààäóãààð ñàðä õàé÷èëäàã âý? ãýòýë ÿìààã öàãààí ñàðûí äàðààõàí ñàìíàäàã âý?, ÿìààã¿é õîíèí ñ¿ðýã àìüäðàëä áàéäàãã¿éí ó÷èð þó âý?, õîíü äàéñíààñ áèåý õýðõýí õàìãààëäàã âý?, îðîé õàðóé á¿ðèé áîëîõîä ýöýã ýõ÷¿¿ä õîíèî õóðààãààðàé ãýæ õ¿¿õä¿¿ääýý àíõààðóóëäàã âý? ßìààãàà õóðààãààðàé ãýæ õýëäýãã¿é âý? õîò ÿàãààä äóãóé áàéäàã âý? Хонины хот гэхээс ямааны, үхрийн, тэмээний хот гэдэггүй вэ? çýðýã ìàë àæ àõóéã òîéðñîí îëîí ñîíèðõîëòîé àñóóëòàíä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé õàðèóã 2-ð á¿ëýãò òàéëàâ.

24. Ìàë÷èí ãýäýã íü òºðºë á¿ðèéí èíæåíåðèéí ìýðãýæèë ýçýìøñýí õ¿í. Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë ýçýìøèí àìüäðàã÷äûã ìàë÷èä ãýíý. Ìàíàé ìàë÷èä, òýäíèé ãýð, òàâàí õóøóó ìàë ãîëëîñîí àìüæèðãàà íü áèåýí äààñàí á¿õýë á¿òýí öîãöîñ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ þì. Ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë äàãàñàí õºäºº àæ àõóé áèø.

25. Ìîíãîë÷óóä òàâàí õóøóó ìàëûã ãàðûí òàâàí õóðóóíû óâüäàñûã äóóðàéëãàæ á¿òýýñýí íü äàÿàðøèëä àâòàãäàõã¿é, äàíãààðøèõûí ¿íäýñëýë áîëíî.

26. Ìàë áàéâàë ìîíãîë áàéíà, ìàë ¿ã¿é áîë ìîíãîë ¿ã¿é.

Хүн болж хоёр хөл дээрээ тогтсон зуугаад мянган жилийн тавь жараад мянган жилд нь таван хушуу малтайгаа өнөөг хүрч ирсэн монголчууд нүүдлийн соёл иргэншлийг үүсгэгч төдийгүй хүн төрлөхтний түүхэнд мөнхлөн авч үлдсэн дэлхийн ганц орны иргэн болсон хувь заяандаа бид бахархахгүй өөр хэн бахархах вэ? хэмээн өөрөөсөө асуух юу билээ: Тэгвэл яаж амьдрах вэ?

1. Тухайн нийгэмтэйгээ òýðñýëäýëã¿é óõààð÷ àìüäàð : Àëüâàà нийгмийн òóõàéí ¿åèéí ¿çýë áàðèìòëàë ºíãºðñíººñºº çààâàë илүү дэвшилттэй байдаг ó÷ðààñ ò¿¿íèéã äàãàæ, áàÿæóóëæ àìüäàð. Þì á¿õíèéã õóó÷íèéõààð öýãíýõ íü ирээдүйгээ õàðàõ ÷àäâàðàà àëäàæ, õóó÷èíñàã ¿çýëòýí áîëæ õóâèðàõàä õ¿ðãýäýã. ¯íýí áàò ìýäëýã ÷ ãýñýí ÿâöã¿é ãàçðàà áîë ýçíýý á¿ä¿¿ëýã àìüòàí áîëãîõîîñ öààøã¿é áàéäàã. Õ¿í тухайн байгаль-нийгмийн тусгал болон төрдөг тул амьдарч байгаа нийгмээ дагаж амьдрах төдийгүй хийж бүтээснээр өөрийгөө мөнхрүүлэхээр заяасан тул үүргээ биелүүлэхийн тулд бүтээж амьдар.

2.ªºðèéíõºº òóõàé маш бага ÿðü : íýã áîë áèåý ìàãòàõ áîëíî-ýíý íü áóñäûã áàñàìæèëñàí, èõýðõñýí õýðýã, ýñâýë ººðèé㺺 ìóóëíà-ýíý áîë ººðèé㺺 ¿ã¿éñãýñýí, ýöýã ýõýý äîðä ¿çñýí õýðýã áîëîõ òóë ярь, тэхдээ бага ярь. Өнөөгийн манай залуучууд өөрийгөө арай их магтаж, ахмадуудаа үеэ өнгөрөөсөн хэмээн үзсэнээрээ, хүн залуу насандаа сэтгэн боддог, ахмад насанд бясалган ухаарч амьдрахаар байгалиас заяасныг үл огоорч, хойт насандаа ч нүглээ наманчлаад барахгүй, үр хүүхдийнхээ төдийгүй монголын ирээдүйгээр тоглож байгаад, Чингэсийн монголын үр сад биш болсонд сэтгэл харамсах юм.

3.Õ¿í äºðâºí òºðëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà ÿãøòàë áèåë¿¿ëæ àìüäàð : 1. ººðèéíõºº ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà. 2. Ãýð á¿ëèéí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà. 3. Òºð óëñûí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà. 4. Áóñàä õ¿íèé ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã. Õ¿í ýíý äºðâºí òºðëèéí ¿¿ðãýý õèð çýðýã áèåë¿¿ëíý ýðõ íü òýð õýìæýýãýýð ë òàíä îíîãäîíî. Ýíäýýñ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áîë ýðõ ýäëýõ ãýæ á¿¿ òýì¿¿ë. Энэ дөрөвт хүний ухамсарт амьдралын утга учир оршмой.

Монгол Улсын есөн ХӨЛТ цагаан тугийн хөлийг ХҮЛЭГТ-ээр солих шинжлэх ухааны үндэслэл

1. Төрийн тугны зорилго нь тухайн улсын тусгаар тогтнолын баталгаа , мөнхөд бадран мандаж байхын бэлэгдэл учраас энэ шинжүүдийг тугны өнгө, хэлбэр дүрс, түүн дээрхи зураг хөрөг илэрхийлдэг тул агууллага нь тугандаа байхаас ишэндээ байхгүй, тугны иш гэж нэрлэдэг нь гараара барь гэсэн санааг агуулах учир иш гэж ярьж бичихээс тугны хөл гэж ярих ч үгүй, бичих ч үгүй, биет байдлыг үзүүлсэн зургаас тус тусын иштэй есөн цагаан тугийг гурваар эгнүүлсэн, гурван үеэр байрлуулсан байдаг. Иймд есөн хөлт цагаан туг биш есөн хүлэгт есөн цагаан туг хэмээн нэрлэх санал дэвшүүлж байна.

2. Хөл гэдэг үг хөдөлж явах гэсэн үгнээс үүссэн, ямарч хөдөлгөөн хийхэд биеийн тэнцвэрийг хадгалах чадвартай эрхтэнийг хөл гэж нэрлэнэ. Сондгой тоон хөлтэй байвал доглон явах учраас тэнцвэрийг хадгалахын тулд 2,4,6,8 хөлтэй байдаг нь байгалийн хууль юм. Гэтэл нэг туг нь есөн хөлтэй гэвэл 81 хөлтэй есөн туг байх ёстой. Эсвэл есөн хөлтэй ганц цагаан туг гэсэн утгатай нэр өгчээ.

3. Хүлэгт байхын шинжлэх ухааны үндэслэл:

а. Нүүдэлчдийн суурингийнхныг сүрдүүлж, түрэмгийлж байсан гол зэвсэг нь морь байсан. Монгол эр хүний сайн нөхөр нь морь гэдгийг дэлхий даяараа мэдэх болсны нэг үндэслэл есөн цагаан буюу шарга морин дээр есөн цагаан тугаа мандуулж Их Монгол Улсын сүр жавланг бадруулж байсныг түүх гэрчилнэ. Морины сайныг хүндэтгэж “аргамаг хүлэг” хэмээн нэрлэж, цэргийн жанжингууд, баатар эрсүүд, ноёд язгууртангуудын сайн морьдыг ч хүлэг гэж нэрлэдэг. Шилийн сайн эр гэж цоллогдохын тэн хагас нь морины сайныг олж харж, түүнтэйгээ бүрэн нөхөрлөдөг чадварт байсан гэдэгтэй хэн ч үл маргана.

Өнөөгийн Монгол Улс төрийн сүлдэндээ морио тахьсан учраас тугандаа хөлийг биш хүлэгийг тахисан нь өлзийтэй хэмээн хөлийг хүлэгээр солих санал дэвшүүлж байна.

б. Тугыг морин дээр мандуулж явахдаа баруун гараар барьж, ишийг дөрөөн сур, хөлийн завсраар буруу талын дөрөөний таваган дээр тулж, хөлөөрөө шахаж явдаг тул ишний уртыг морьтой хүний толгойноос хэдэн сантиметр өндөрт байхыг хүртэл тооцсон байдаг.

в. Нэг улсад төрийн туг нэг л байх ёстой учраас Их Монгол Улс гэдгийг дэлхийд харуулахын тулд есийн тооны гайхамшигийг ашиглаж, есөн цагаан тугийг, нүүдэлчдийн онцлогыг тусгаж, хөдөлгөөнтэй байхаар тооцож байрлалыг сонгосон байна. Суурин байрлуулахдаа тойрог дотор багтсан зөв найман өнцөгтийн оройд

найман тугийг суурилуулж, тойргийн төвд том тугаа суулгана. Залж явахдаа есөн цагаан морин дээр мандуулж, хааш хаашаа гурван эгнээгээр, ертөнцийн дөрвөн зүг, дөрвөн зовхист ижил эрхтэй байхаар зохиосон.

Төрийн есөн цагаан тугаа, есөн баатар, есөн цагаан морин дээр мандуулж байгааг хавтгай дээр цэгээр дүрслэвэл: Зураг-1-д хойшоо, урагшаа, зүүн тийшээ, баруун тийшээ, баруун хойшоо, зүүн хойшоо, зүүн урагшаа, баруун урагшаа явж байгааг үзүүлэв. Амьдрал 3-ын тооноос эхлэдэг учраас 3-н эгнээгээр байрлаж, мөнхөд оршихын бэлэгдэл есөн цагаан туг сонгосон нь ертөнцийн дөрвөн зүг, дөрвөн зовхист дээрээс нь харвал тэгш өнцөгт хэлбэртэй харагдана. Ийнхүү найман зовхист эгнээгээр давших учраас толгой, сүүл байхгүй, цөм ижил эрхтэй морьдоо залснаар л зорьсон зүг рүү мандуулан явах боломжтой. Есөн туг эв ижилхэн өнгөтэй, дүрстэй, хэлбэртэй байдаг нь төрийг ард түмэн барьдагыг бэлэгдэх бөгөөд ертөнцийн дөрвөн зүг, дөрвөн зовхист байгаа улс орнуудтай ижил эрхээр харьцах гадаад бодлогын илэрхийлэл, өөрөө бүх талаас бүрэн хамгаалагдсны бэлэгдэл мөн.

Цагаан өнгө сайн сайхан бүхний дээдийг илэрхийлэх учраас цул цагаан өнгөөр хийх нь тусгаар тогтнолоо цэвэр ариун хадгалж явахын бэлэгдэл мөн. Цагаан морин дээр мандуулахын учир бид нүүдэлчид, түүний соёл иргэншлийг дээдлэн хүндэлж, хөгжүүлж дээд түвшинд хүргэж, суурин соёл иргэншлийнхэнтэй эн зэрэгцэн, эв найрамдалтай амьдрахын бэлэг тэмдэг. Нүүдэлчид учраас тугны хөл нь морь байхаас, хөл биш хүлэг байх шинжлэх ухааны үндэслэл маш өндөр магадлалтай байна. Туг дугуй хэлбэртэй байх нь: а. морин дээр мандуулж явахад салхи хаанаас ч үлээсэн хүчийг ижилхэн сааруулах учраас барьж явахад хөнгөн төдийгүй хаанаас ч харсан тугний дүрс өөрчлөгдөхгүй, бүрэн харагдана. б. Дугуй хэлбэр нь ертөнцийн эргүүлэн тогтолцоотойг батлана.

Иймд баруун, зүүн монголчуудын өв уламжлалыг хадгалсан худрагатай хоёр төрлийн монгол эмээлтэй, дэлтэй цагаан мориндоо 9-н хүлэгт цагаан тугаа намируулан, давхил хуваан хатируулан, дөрвөн талт, улаан залаат малгайтай, төрийн сүлдтэй үхрийн ширэн бүс бүсэлсэн цагаан дээлтэй, дөмөнг дуулдаг хоолойгоороо төрийн дуулалыг аялаж яваа эрчүүдийг хараад наадамчин олны хийморь сэргэж, биеийн алжаалаа тайлж, засаг төрөөрөө, эх орноороо, эцэг эхээрээ, үр хүүхдээрээ бахархаж, жилдээ хүрэх эрч хүчийг нөөцлөн авдаг уламжлал тогтож байгаад сэтгэл өег байдаг. Ер нь олон хүн цугларсан найр наадмын газрыг сайн энергийн сацруулагын төв гэж ойлгож болно. Наадам үзэх гэдэг нь сэтгэлээ сэргээх, олонтой уулзаж, юм үзэж нүд тайлах зорилготой билээ. Эрийн гурван наадмыг морьгүйгээр наадхын аргагүй учир морийг төрийн сүлдэндээн ч, төрийн тугандаан ч мандуулахын онол практикийн ач холбогдлыг тооны онолоор тогтоосон болно. Есийн тооны бэлэгдлийг ч өөрийн бүтээлээр баяжуулсан.

Ер нь зохиогчийн бүтээлүүдтэй интернетийн сүлжээгээр “www. Khsukhbaatar. Blogspot. Com. хаягаар танилцаж болно. Ил захидлын хариуг интернетийн энэ хаягаар ирүүлж болно.

Сайн санаа биелэх болтугай.

Үнэн сонин. Долоо хоног тутмын сонин. 2007 он. 11 сар №43. (230/20948). 6-р нүүрэнд хэвлэгдсэн

Бог малын бүтэцийг эвдэж, таван ямаанд нэг хонь оногддог болгосон эздийг илэрүүлсэн нь

Бог малын бүтэцийг эвдэж, таван ямаанд

нэг хонь оногддог болгосон эздийг илэрүүлсэн нь

Бичих болсон түүхээс:

Монгол улсын ерөнхийлөгчийн ивээл дор нийслэл хотноо зохион байгуулагдсан “мянган малчны чуулганд” оролцсон нутгийн нэгэн залуу малчин чуулганы тухай хүүрнэн ярилцих дундаа 200 төгрөгөөр “монголын бэлчээрийн мал маллагааны арга туршлага” ном, малчдын бүлэг байгуулах гарын авлага худалдан авч тэр оройжингоо уншсан тухай өөрийн сэтгэгдлээ ярихдаа эрдэмтдийг басамжилсан, мал аж ахуйг мэдэхгүй байж мэдэмхийрлээ, хүн ер нь сайн мэдэх юмаа бичсэн дээр тийм биздээ профессор гуай гэх мэтээр элдвийг ярьж ам нь надаас арай илүү халж байх шиг санагдангуут:

Манай эрдэмтэд, МШУҮА-ийн гишүүн, академич Д. Данзаншаравын бичсэн, доктор, профессор Х. Буяндэлгэр, МУИХ-ын гишүүн Г. Занданшатар хянан тохиолдуулсан ном чам зэргийн залууд арай ч гологдох нь юу л бол хэмээн цэцэрхсэн чинь ам руугаа тас алгадуулав. Намайг ч хамруулаад бяцхан дамшигласныг яана. Маргааш өглөө явахдаа залуу маань номоо мартчихаад явсан тул номыг сөхөөд энд тэндээс хартал, харсан хуудас бүхэнд практикийн төдийгүй, онолын алдаагаар дүүрэн байсан тул эхнээс нягтлан уншиж алдаануудын заримыг дор сийрүүлэн, алдаа бүрийн ард зөв тайлбарыг бичив.

Үүнд:

1. Зохиогч хөдөөгийн өрх айл нь . . . тус бүрдээ хөдөлмөр зохион байгуулалт, үйлдвэрлэлийн нэгж болж чаддагаас гадна аж ахуйн нэгжийн шинжийг бүрэн агуулдаг гэж бичсэнтэй санал нийлж байтал . . . нөгөөтэйгүүр өрх айлууд нь бие биенээсээ салангад систем биш юм /Д.Занданшарав, 1974 он/ гэжээ. Энд л онолын алдаа хийжээ. Хамгийн гол нь айл өрх бүр нь нэг нь нөгөөгөөсөө үл хамаарсан бүхэл бүтэн биеэн даасан систем учраас эцэг хүүгийн малын зүс нь хүртэл өөр, чанарын эрс ялгаатай байдаг нь нүүдлийн соёл иргэншил(НСИ), суурин соёл иргэншлийн(ССИ) ялгааны нэг гол шинж, эндээс нүүдэлчид хувиа хичээсэн шинж давамгайлж байдаг бол суурингийнхан хамтач шинж давамгайлж байдгыг гэрчилж байна. Иймд цаашид дэвшүүлсэн санаачлага, дүгнэлтүүдийн эсрэг талыг зөв гэсэн үзэл баримтлаж байнаа. Та нарын баримтлаж байгаа үзэл бодол, дэвшүүлж байгаа бодлогын чанартай асуудлууд нь мал аж ахуйг хөгжүүлэх өнөөгийн төрийн бодлого, эдийн засгийн бодлогын чиг баримжаа болох учраас өөрийн үзлийн үүднээс шүүмжлэлтэй хандаж байна. Тухайлбал, . . . малчдын өөрсдийн санаачлагаар малчдын бүлэг байгуулж цаашдаа хоршооллын хэлбэрт оруулах шаардлагатай байна. Тэхдээ энэ үйл явц нь цуварч биш зэрэгцэж явах учиртай гэсэн нь НСИ-ийн онцлогыг ССИ-ийн нүдээр харж оношлож байгаа учраас хэзээд ч биелэгдэхгүй буюу хөндлөн бичигнээс босоо бичгэнд шилжихийн тулд талбай дээр хичнээн жагссан ч биелэгдэхгүй байгаатай адил гэж үзэж байна.

2. 113-р х-д таван хошуу малын дотор гуравны нэгийг эзлэх болж өссөн ямаан сүрэг нь манай орны . . . бахархал мэтээр бичсэн нь бахархал биш бог малын бүтцийг эвдсэн гутамшиг гэдгийг мал аж ахуйн мэргэжилгүй ч гэсэн хялбархан батлаж чадна.

3. Хөдөлмөрийн сайчуудынхаа сургаж захьсан, гүн утгатай, НСИ-ийн сэтгэлгээгээр тоогоор илэрхийлж хэлсэн үгийн утгыг ухааарч ойлгохгүй, ССИ-ийн сэтгэхүйгээр ухаарсан нь онолын алдаа гаргажээ: 111-р хуудсанд Намхайнямбуугийн туршлагыг бичихдээ “хонь, ямаа хоёрыг зохистой тоо толгойгоор хамт маллах нь зүйтэй гэж үздэг байна. ингэхдээ хонь голлосон хотонд 500 хонь, 100 ямаа байх ёстой гэж хэлснийг ойлгохгүй цаашнь баяжуулж ямаа голлосон хотонд 500 ямаа, 100 хонь гэхчлэн ойролцоогоор тав нэгийн харьцаатай байлгавал их тохиромжтой гэжээ”. Тооны цаана нь маш нарийн амьдралын учир шалтгаан агуулж байдгыг бодож ухаархын оронд их мэдэгчийн дүрд тоглосон нь шоглоом болж, өнөөдрийн монголын бог малын бүтцийг алдагдуулж, 5-н ямаанд нэг хоньтой болгосон буруу онолыг үндэслэгчид гэдгээ илчилсэн нь засаг төрийн таван хушуу малын бүтэцээ буцааж, зөв тогтоох боломж нээгдэж байна хэмээн эрдэмтдийн алдааг цайруулая.

. . . “Хонь ямааг нэг дор байлгадгийн учир нь өвлийн улиралд ямааны “ хөнжил” буюу нөмөр нөөлөг нь хонь болж өгдөг гэж баатарын хэлсэн нь ямаа цөөн байж өвлийн хүйтнийг давдаг гэсэн санааг ойлгохгүй, зохиогч цааш баяжуулсан нь: Харин зуны халуунд хонь ихээхэн хоргомтгой тул ямаа хонио дагуулж, салхилуулдаг учир хонины “замч” нь ямаа болж өгдөг ажээ” хэмээн салхилуулах, замч гэсэн сонин хэллэг оруулж бичсэн нь малчид хонио салхилуулах, бэлчээрт гаргахын тулд ямаа өсгөдөггүй, ийм хэллэг ч байхгүй. Хотын өвгөд хөгшид өөрсдийгөө болон нялх хүүхдийг салхилуулахаас Нүүдэлчид хотонд байгаа хонийг байтугай нялх хүүхдээн ч салхилуулах гэсэн ойлголт байхгүй. Харин ямаа их салхиддаг учраас ямаа олонтой хонь салхидаж, хонины тарга хүчинд саад болдгыг мэдэх үү?, хөнжил гэдэг нь хонины буянд цөөн тооны ямаа амьдардаг гэсэн гүн утгыг агуулна. Та нарын бичснээр хонь нь тэнэг, ямаа нь цэцэн, хониноос ямаа илүү ашигтай гэсэн нь монгол сэтгэлгээ бишээ. Монголчууд хонины хот, хоттой хонь, хонио хураагаарай гэхээс ямааны хот, хоттой ямаа, ямаагаа хураагаарай гэж ярьдаггүй, ямаагаар боодог хийхээс хониор боодог хийдэггүйг мэдэхгүй учраас, хотоос ирээд хотондох бөөрөнхий цагаан юу вэ?, хотонд ороод хонь миниийх, хот таных гэлээ гэсэн хошигнолтой эн цацуу зөвлөгөө өгчээ. Үүнийг уншссан малчид бухимдахаас яах вэ?дээ. . . . 105-д . . . бэлчээрийн тойрог нь өдөрт 3-4 км, идээшлэх зай нь 6-8 км байвал зохино. Хонийг 7 хоногт хоёроос доошгүй удаа хужирлаж, өдөрт хоёр удаа услана. Гэр ба хонины хот төвтэй 3-4 км радиустай тойрог дотор бэлчээрлэдэг гэж ойлгое, гэтэл идэшлэх зай гэж юу?. . . өдөрт нэг удаа ч услах боломжоор ховор говийн бүсэд таны зөвлөмжийг яаж биелүүэх вэ?

Зохиогч маань гадаадын туршлагыг их судласан болохоор бэлчээрийн таван хушуу монгол малыг зэрэг малладаг арга туршлагыг, суурин төрөлжсөн малыг маллах арга туршлагатай хольж бичсэн тул ялгаж ойлгох, өвлөж ашиглах боломжоор хомс болжээ. . . . 107-р х-д . . . хонинд гэмтэж муудсан, харлаж хөгцөрсөн тэжээл өгөх, хүчит тэжээл хэмжээгүй идүүлэх, хуурай тэжээлээс шүүст тэжээлд огцом оруулах, . . . мөн хонийг чийгтэй, бүгчим, онгорхой сийгүүр ихтэй байранд байлгах, дулаан байрнаас хүйтэн салхинд гэнэт гаргах, хүйтэн бороонд цохиулах, мөстэй хүйтэн усаар тасралтгүй услах, шороо тоостой орчинд байлгах нь амьсгалын замын өвчин хүрнэ. . . гэж бичсэн нь бэлчээрийн монгол хонинд учрах зовлон биш шиг байнаа. Зохиогч суурин маллагаатай гаднын орны хонинд туршссан туршлагаа бичсэн байх гэж бодогдоно.

Хянан тохиолдуулагчдын засах ёстой буюу нэмж оруулсан тоолж баршгүй утгын болон найруулгын алдаа тоймгүй байна. Тухайлбал 1. 8-р хуудсанд дээрээсээ 4-р мөрөнд алдагдаж гэснийг алдагдаж хаягдсан бишээ өөрчлөгдөж солигдсон юмаа. Тавдугаарт бичсэн шүүмжлэл нь хугацаа заагаагүй учир өнөө үеийнх үү, өнгөрсөн үеийнх үү гэдэг тодорхойгүй. 2. сүүлчийн хуудсанд зарим нь гэдэг үг орхигдуулсанд бүгд амьдрах боломжоо алдсан болжээ. 3. 9-р хуудсны 10-р мөрөнд “голчлон” шалгаалж бишээ хувь хүний малчлах арга барилаас зохих хэмжээгээр хамаарна. 4. 16-р мөрөнд “дайвар бүтээгдэхүүн” гэдэг үг илүүдсэн. 5. 10-р хуудсанд зохиогчоо малгайгаа авч тавилгүй магтсан учраас нэгээс нөгөө рүү тасралтгүй урган шилжсэн нэг бүхэл бүтэн багц болгон судласан тухай бичихдээ луу, лүү холбоос хэрэглэсэн нь баруун монголчууд гэдгээ нотлох мэт, мөн “бодоос бог луу” гэдэг нь бодыг бог болгож хувиргадаг зохиогч-академичгуай нилээд чадалтай хувилгаан хүн байж таарч байна, хайрхаан хайрхан, өлзий буян нь дэлгэртүгэй гэж ерөөе.

8-р хуудсанд хянан тохиолдуулагчид тавдугаарт-ном зохиол бичиж хэвлэгдэх ховордсон, телевиз радиогоор сурталчлах, эзэмшүүлэх явдал орхигдсон гэж бичсэн атал зохиогч 13-р хуудсанд энэ хугацаанд 270 гаруй ном зохиол хэвлэгдэж нийтийн бүртээл болжээ гэсэн байх юм. Алийг нь үнэмших вэ?

7. 16-р хуудсанд . . . Малчдын амин зуулгын гол эх сурвалж болсон мал сүрэг нь хэдийгээр харьцангуй бага гарцтай ч . . . гэсэн нь онолын том алдаа хийжээ. Үүнд : а. Амь зуулгын төдий ач холбогдолтой гэсэн атлаа 213-р х-д . . . дотоодын нийт бүтээгдэхүүний гуравны нэг, экспортын нийт бүтээгдэхүүний дөрөвний нэгийг үйлдвэрлэж, хүн амын хүнсний хангамжийн 70 гаруй хувь, хөнгөн хүнсний аж үйлдвэрийн түүхий эдийн 60 орчим хувийг нийлүүлж байгаа тухай мал сүргийн эдийн засгийн ач холбогдолтой хэмээн бичжээ. Эндээс мал сүрэг малчны төдийгүй монгол улсын оршин тогнохын үндэс гэсэн гүн гүнзгий утгыг агуулж байгаа биш үү?. б. Харьцангуй бага гарцтай бишээ, хамгийн их гарцтай, тухайлбал, таван төрөл мал бүр мах, сүү, ноос үс, өл хоолоо олж идэх чадвар, нэг хотонд хамт амьдрах зохицолдолгоо, эзэндээ өгөх ашиг шим зэрэг нь дэв тэгш, байж болох дээд хэмжээгээр өвлөгдсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл махны, сүүний, ноосны чиглэлээр өсгөнө гэвэл бусад шинжүүд алдагдах учраас Монгол ТХМ нь байгалийн бүтээгдэхүүнтэй адил эцсийн бүтээгдүүн юм.

8. 40-р хуудсанд дээрээс 6-р мөрөнд “. . . чанараараа үхрийнхээс дутуугүй шир бэлтгэдэг гэжээ. Монголчууд адууны ширээр сур бараг хийддэггүй, үхрийн ширээр сур хийдэг уламжлалтай. Зах зээлд өнөөдөр үхрийн шир 40 гаруй мянган төгрөг байхад адууны шир хорь гаруй мянган төгрөгийн үнэтэй байгаа. Эндээс чанарын эрс ялгаатай шүү.

9. мөн хуудсанд “монгол адуу дундажаар 20 орчим жил насладаг. Түүнээс ч давах нь бий” гэж бичсэннээс зохиогч, хянан тохиолдуулагч эрдэмтэд дундаж гэдэг үгийнхээ утгыг мэддэггүй учраас түүнээс давах бий гэсэн нь математикийн анхан шатны мэдлэггүй гэдгээ батлажээ.

10. мөн хуудсанд дороосоо 4-р мөрөнд “. . . нас гүйцсэн гүү 36 шүдтэй, соёо бараг байдаггүй, байвч тэр бүр ажиллагддаггүй” гэж бичсэн нь утгын төдийгүй бичиглэлийн алдаатай, гүүнд байгаль ээж соёо заяагаагүй нь гүүг азраганы эвээлд амьдруулахаар заяасан тул хааяа нэг соёотой гүү төрдөг, соёотой гүү азрага гишгэсэн ч хээл хаяад бараг унагалдаггүй, морь шиг эрэмгий, унаж эдлэхэд маш сайн, нас нилээн ахиж ирээд ганц хоёр унагална, гарсан төл нь чанар сайтай байдаг тул төл авбал эр охин нь хамаагүй эзэн нь төдийгүй нутаг хошуугаараа баярлаж, бахархацгаан ид шидий нь үзхийг хүлээдэг малчин уламжлалтай юм шүү.

11. 41-р хуудсанд “. . . нэг азарганд даага, сарваа, гүү нийлсэн 15-20 адуу хураалгаж “нэг азрага адуу” гэж нэрлэдэг гэж буруу тодорхойлолт өгчээ. Хураалгах гэдэг үг маш нарийн утгатай: азарганд гүү хураалгахаас, даага, сарваа, морийг хураалгах гэж ярихгүй, хураах ч үгүй, ижилсүүлэх гэсэн ойлголт бий. 2 ба түүнээс олон гүү хураасан, хичнээнч сувай адуутай байсан ч азрага адуу гэнэ. Хурдан үрээгээр азрага тавихдаа 2-3 ахимаг гүү хураалгасан ч азрага адуу л гэнэ. Ахимаг гэдэг үгийн утгыг сайн ухаж ойлгоорой. Нэг азарганд дээд тал нь 12-15 гүү хураалгавал 100% төл авах боломжтой. Иймд 15 гүүтэй,15 унагатай, 15 даагатай, арав хориод морьд, бага насны адуунаас бүрдснийг азрага адуу л гэнэ.

12. 43-р хуудсанд сонин нэртэй гарчиг тавьжээ: “адуун сүргийн тэжээллэг, арчилгаа” гэсэн цоо шинэ тэжээллэг хэмээх үг, тэжээл хоёр ямар ялгаатайгаа тайлбарлаагүй учир битүүлэг болжээ. Тэжээлийн өөх, тос адууны биед өөх хуримтлуулах, сүүний тослог үүсгэх ач холбогдолтой гэж бичсэн яавч монгол сэтгэлгээ биш, хот суурингийн ганц нэг унаарын буюу хурдны морь тэжээх аргыг орчуулсан нь бэлчээрийн адуунд үл тохирно. Гэтэл бусад малд энэ үг дахин давтагдсангүй нь бүр ч гайхаш төрүүлнэ.

13. 44-р хуудсанд “намрын хүйтэн бороонд цохиулах, ширүүн хөөж туух нь адууны тарга хүч буурч, гүү хээл хаях, хэнз дорой унагыг осгоход хүргэдэг”, үгүй хүйтэн бороонд бэлчээрийн адууг цохиулахгүй байх ямарч боломж байхгүй, цохиулахад тарга хүч буурахгүй харин өвлийн хүйтэн даах тэсвэр, тэвчээр олгож, үс ноолуур дутуу ургаж даарсан бол ахар хугацаанд гүйцэж ургах зэрэг өвлийн бэлтгэлийн байгалийн шалгалт болдог юмаа. Унага хэнз ч гэсэн халуун сүүгээ хөхүүлж, нөмөрлөж эх нь халамжилдаг учраас осгохгүй, ширүүн хөөж туухад 100 км хол туусан ч үхэхгүй. Харин намар орой, өвлөөр хэд хоногоор үргэлжилсэн цасан шуурга болж адуу хэдэн зуун километр алсад уруудах нөхцөлд ч хээл хаях, хэнз унага осгохгүй, харин эзэн нь буцааж авчирахдаа хэт ширүүн хөөснөөс холын явдал даахгүй тохиол байж болно. Ийм тохиолдол маш ховор. Хээлийг эзний буруу үйл ажиллагаа, цаг агаар-бэлчээрийн онцгой нөхцөл байдлаас хамаарч, тусгай нөхцөл бүрдсэн үед хаяна. Харамсалтай нь зохиогч энэ тухай мэддэггүй бололтой.

14. 45-р хуудасны эхэнд “намар оройтож өвс ногооны сөл муудаж, шөнөдөө хүйтэн амьсгалтай болж, цан хяруу унаж эхлэх үед . . . хонгор таана, хөмөл”-тэй билчээрт бэлчээхийг зөвлөжээ. өвөлждөг таана, хөмөлтөй газар нутаг хаана байна вэ? миний мэдэх тал хээр, говьд байдаггүй юм. Ийм нутаг академич, зохиогчийн төрсөн булган суманд л байж таарна. Зохиогч цааш зөвлөхдөө . . . тэжээл, хашаа байраа бэлтгэх ажлыг давхар гүйцэтгэх ёстой гэжээ. Адуунд байтугай бог малын хашаа барих модгүй, хадлан хадах өвсгүй говь, хээрийн малчид яаж таны зөвлөгөөнийг биелүүлнээ. Аргагүй л амьдралаас биш, ширээний ардаас хий хоосон цэцэрхэнэ гэдэг энэ байх хэмээн бодогдоно.

15. 46-д . . . бор шаргал өнгийн том том хомоол гарган бэлчээртээ тайван тарайн хэвтэж, зөрж маажилцах нь ихсэнэ гэжээ. Адуу хэвтэж тарвалзахгүй, хий махбодтой учраас салхи сөрөн гурав хөрвөөгөөд л босч, шилгээж, биеэ ариусгаад, жилд ганц удаа хаврын нойтон богонд цаддаг учир идэшлэж эхлэнэ. Адуу зогсоогоор унтахаар байгалиас заяасан тул хэвтэж амрахгүй, харин зөрж маажилцах нь ихсэх нь үнэн.

Зохиогч хайлах, сойх, хээл хаях, оторлох, хужирлах гэсэн үгийнхээ утгыг сайн ялгаж, хэрэглэх мужийг нь ялгаж мэдэхгүй буюу хэдийд, хаана ямар нөхцөлд хэрэглэхээ мэдэхгүй учраас адууг жил бүр оторлох, оторт гарахдаа бусад малын билчээрийг сүйтгүүлэхгүйгээр аажим бэлчээрлүүлэн явна, очоод сойлго хийнэ, отрын нутагт дулаан хашаа байртай байх, өвөл цасаар уславал хээл хаях учир өнжөөд усал гэх мэт үй түмэн амьдралд үл биелэх малчдын дургүй хүргэсэн, өөрсдийгөө доош хийсэн зүйл их бичжээ. Та нар адууг хоньчилж хариулах тухай зөвлөөд байх юм, бусад малаа хэн хариулах юм бэ? Хянан тохиолдуулагчийн бичснээр 200 гаруй малчин өрхөд 400 гаруй малчин байгаа нь нэг өрхөд хоёр хүн оногдож байхад бод малаа хоньчилж хариулах ямарч боломжгүй гэдгийг тооцоолох чадваргүй академич гэлтэй. Тухайлбал, 121-д . . . эр сувай нэг наст малыг арай алсын билчээрт өглөө эрт билчээж, орой нар жаргасан хойно хотлуулна, төллөсөн ямаанууд ойрын нөмөр дулаан бэлчээрт өглөө нар нилээд гарсан хойно гаргаж, орой нартай хотлуулна. 105-д Намрын улиралд хонио өглөө үүр цайхад бэлчээж, оройн цагаан гэгээ тасрахын өмнө хотлуулж, өдөрт нэг удаа услан, өдөр бүр хужирлах нь ашигтай гэжээ. 90-д . . . тэмээ эртэч мал тул үүр шаргалтах үед хэвтрээсээ босож суниах, шээрч бэлчин захлах, . . . хээр хоносон тэмээ нар битүү босож бэлчдэг учир өглөө эрт хумиж цуглуулан тэр өдрийн хариулах билчээрт хүргэж үлдээнэ гэжээ. Өдөр бүр 10 км хол бэлчээрт гаргах мөн хэцүүеэдээ. Таван хушуу малыг тавууланг хоньчилж хариулах, хонь ямаа хоёр тусдаа төдийгүй төллөсөн эр сувайгаар ялгаж дөрвөн хэсэг болгон маллах, үхэр тэмээг мөн ялгаж дөрвөн хэсэг болгон маллах учир наймаас доошгүй малчин, найман морь хэрэгтэй гэтэл маллах малчин хоёр байдаг, иймд таны зөвлөгөөг яаж биелүүлэх вэ? хариуг хэвлэлээр өгнө үү?

16. 48-р хуудсанд “гүү унагалж, унага торнимогц шөнийн бэлчээрт задгай хонуулна”. Үгүй, монголчууд хэзээд ч социализмийн үед унагыг торнитол байтугай хашаанд гүү унагалуулдаггүй, унагалах ч үгүй, гүү унагалахыг үзээгүй малчид үй түм байдаг юм. “Адууг ногоонд цадмагц салхины уруу үе үе ширүүн хөөж хөлөргөвөл амархан тэвээрч үсээ хаян гуужиж цаашдаа хурдан таргална” гэжээ. Салхины уруу хөөгөөд байвал өвсгүй байсан ч таргалах тухай бичжээ. Үгүй ээ, харин үсээ хурдан хаяж, таргалж байгаа эсэх нь нүдэнд илэрэх нь хурдан болдог юм.

17. 49-р хуудсанд “бариагүй хангал унага биеэр торниун боловч ааширхаг омголон, тэсвэр муутай, унаа эдэлгээ даахдаа муу гуриг адуу болдог байна” гэсэн нь даанчдаа зохиогчид минь гүү барьдаггүй зүүн, баруун арваад аймгийн адуу цөм гуриг, унаа даахгүй гэж дүгнэх гэдэг дэндүү гэнэн, алхам бүрдээ мэдэхгүй байж, мэддэг дүр үзүүлхийн гутамшгийг харуулж байх юм даа. Цааш нь “Адууг эдэлгээнд дасгах аргыг унага байхаас эхлээд дааганд нь сургаж унах ёстой” гэжээ. Зэлэнд барьсан унага шарлаж өвөл онд орохдоо бариагүй унагнаас илүү тэсвэртэй ч зогсоогоор унтаж чадахгүй тарайж унтаж байгаад чононд идүүлдгээс чонотой газрын адуу өсдөггүй. Харин унаганд нь биш “дааганд нь дагь, далд ороод цогь” гэдэг хошигнолыг сануулж байна.

18. мөн хуудсанд . . . “адууг отор бэлчээрээр голчлон маллахын зэрэгцээ үржлийн ба өсвөр насны, мөн ажлын адууг өвөл, хавар тэжээхэд зориулж сайн чанарын нэмэгдэл тэжээл бэлтгэвэл илүүдэхгүй. . . . хошуу будаа, арвай, шар будаа, сайн чанарын ногоон өвс, сүрэл адууг тэжээхэд тохиромжтой байна” гэжээ. Ийм тансаг тэжээл идэх хувь тавилан лав л монгол адуунд заяагаагүй байх, зохиогч академич, хянан тохиолдуулагч УИХ-ын гишүүн нар гадны төсөл, буцалтгүй тусламжаар америк юм уу, япон адуундээр туршиж тогтоосон туршлага байх.

19. 51-р хуудсанд . . . “ О. Цэвээндорж хээлтэй гүүг аравдугаар сараас эхлэн унагалах хүртэл хорь гучаар нь таслан худгаас услаж, хужирт тогтмол оруулан өвчин эмгэггүй байлгаж арчилдаг байна” гэжээ. Нэрт адуучны НСИ-ийн туршлагыг ССИ-ийн нүдээр харж, нэрий нь барьж буруу бичжээ. Учир нь: 1. 10 сараас унагалах хүртэл 8-н сар ид өвлийн гурван ёсын хүйтэнд гуна үхрийн эвэр хөлдөж байхад ч хөлддөггүй худаг монголын аль ч бүс нутагт байхгүй гэдгийг мэдсүгэй. 2. Азаргатай адуунаас гүүг дангаар нь таслаж услана гэж малын дөргүй суурингийнхан бодхоос амьдрал дээр гүйцэтгэж үл болноо. Их суурь бог малыг 20-30-иар нь зуны аагим халуунд шавхагддаг худгаас услахын тулд таслаж услахаас бодыг болдоггүй юмаа. 3. Хөдөлмөрийн баатарын нэрийг гутааж, мэдэхгүй байж битгий мэдэмхийр. Харин жилд 160 хүртэл унага авдаг бол нэг азарганд дундачаар 15 гүү хураалгасан гэж бодвол 160:15=10,6 буюу арав гаруй азарга адуу маллаж байсан учраас хэд хэдэн азрагаар нь таслаж усладаг байж болно. 4. Тэхдээ отрын хугацаанд өдөр бүхэн услаж чадахгүй заавал нэгээс хоёр өнжиж услана. Нэг азарганд 50-60 адуугаар бодоход хамгийн багадаа 500-600-аас цөөнгүй тооны адуу маллаж байсан байна. 5. Адууны отрыг өвлийн цагт задгай усгүй зэлүүд нутагт өөрийн нутгаасаа зайдуу, заримдаа хэдэн зуун километр алсад оторлодгыг мэдэх үү. 6. худгаас услаж, тогтмол хужирлаад байвал өвчин эмгэг хүрдэггүй ч гэх шиг гэнэн дүгнэлт хийх ч гэждээ.

20. 58-р хуудсанд “. . . намрын халуун эхлэхэд шар хэдгэнэ, шумуул, хөх түрүү, дэлэнч зэрэг хатгаж хаздаг ялаа элбэгшиж үхрийг ээрч оодогнуулдаг”. Намрын шар нар гэж гардаг нь үнэн боловч хаздаг ялаанууд үхрийг ээрч оодогнуулах байтугай цөм байгалийн жамаар ичсэн байдаг цаг гэдгийг мэдэж ав. Үхэр оодогнодог гол шалтгаан нь гуур нь үдийн их халуунд халууцахаар амь нь тэмцэж, арьсаа цоолж гадагшлахад нуруу нь загтнаж, аргаа барахдаа ухаан алдталаа сандарч, зүг чиггүй давхихыг оодогнох гэдэг юм. Оодогносон үхэр хаалга онгорхой бол гэрт ч орно, иймээс монголчуудын хүүхдээ оодонгийн үхрээс хамгаалах гэдэг сүрхий ажил байдгыг та бүхэн мэдтүгэй, ухаартугай. Харин өнөө үед гуурын элдэв тос тариа хийгээд үхэр бараг оодогнохоо больсон шүү.

21. 59-р хуудсанд “зун, намрын хүйтэн бороотой. . . өдөр үхрийг энгэр бэл дагуулж, эмхлүүн байдалтай хариулах нь ашигтай” гэжээ. Хүйтэн бороо, цасан шуурганд ямарч мал идэшлэж чадахгүй, тэмээ уруугаа хараад бороо, цасан болон шороон шуурга арилтал хэд хоногоорч хэвтэж амиа хамгаална. Бусад мал биеэ хураагаад зогсох буюу уруудах тохиол бий. Үхэр хүйтэн бороонд байтугай аль ч улиралд хариуллага шаарддаггүй, өөрөө өөрийгөө хариулдаг, нүдгүй цасан шуурганд ч төөрдөггүй гэрээ олдог, эхнэр охидын өмч, тэдний хамгийн үнэнч хань, бод малын дотроос үхэр дээр аянга цахилгаан бараг буудаггүй зэрэг бусад малаас ялгарах гайхамшгийг мэдэх үү?.

22. дээрх хуудсны эхний хэсэгт “ намарших тусам үхэр их цангаг болдог учраас өглөө оройд услана гэжээ. Ер нь аль ч бүс нутагт бод малыг намар өдөрт хоёр услана гэж байдаггүй юм. Гантай жилд зуны ид халуунд богио хоёр услаж, зүлэг идүүлж, хэвтүүлж амраадаг тохиол бий. Намарших тусам малыг өнжиж услах, намар оройших тутамд хоёр өнжиж услана. Малыг бага зэрэг ч цангаахгүй услаж авхуулсан таргыг усан тарга, усан бадай гэж нэрлэдэг, ийм тарга хүч авсан мал эрт турж эцдэг учраас махан тарга авхуулахын тулд намар өнжин хонон усладаг юм шүү.

23. 62-д Үхрийг бэлчсэний дараа хотны хүйдсийг ховхлож бууцыг хэдэн хэсэг болгон шобойлгож овоолно. Овоолгыг оройн жавар орохоос урьтаж үхэр хотлохоос өмнөхөн тараана гэжээ. Уучлаарай академичгуай та хоньтой андуурчээ. Үхэр, ямаа бууц үүсгэдэггүй учраас хонины бууцыг бараадаж хотлодгын учрыг мэдэхгүй байж, шовойлгож хураах байтугай хэвтэх зөөлөн бор шороо ч ховор байдаг юм шүү. Харин үхрийн баасыг хурааж, ирэх жилийн түлэх аргалаа бэлтгэдэг нь говь, хээрийн малчдын төдийгүй аймаг, сумдын оршин тогтнох эх сурвалжийн нэг нөхцөл мөн. Хот суурингийн тэжээлийн үхрийн баасыг түлшинд хэрэглэх боломжгүйг мэдэх үү? Говь, хээрийн бүсийн ганц бие өвгөд, хөгшид худаг, булаг шанд бараадаж амь амьдралаа залгуулж байдгын учрыг мэдэх үү? эд бүхэн монголчуудын далд мэдлэгээр амьдардгын батлагаа. Энэ тухай бичсэн ном, товхимол бараг олдохгүй хэмээн бодогдох юу билээ.

24. 115-р хуудсанд “. . . хоргол бууцаар нь хүнсний ногоо, жимст цэцэрлэг борддог” гэжээ, худлаа хонины бууцаар бордохоос ямаа, үхрийн бууцаар борддоггүй юмаа. Үхрийн баасанд хорхой шавьж цуглардгийг мэдэх үү?. Ямааны хоргол задрамтгай учраас ямаа давамгайлсан хотны хөрзөн задраад олигтой түлш болдоггүйг санагтун. Өлөн нь хиамын үйлдвэрт чухал түүхий эд болдог ч хонины өлөн чанараар илүү, тухайлбал ямааны өлөн тууш судалтай тул тасрамтгай, хониных хөндлөн судалтай учраас бөх байдаг учир илүү үнэтэй. Ямааны арьсаар дах, дэхтийхэн хийдэг бол хониныхоор дээл, өмд төдийгүй орчин үеийн баячуулын гангарааны дублёнк хийдгээс ямааны аж ахуй бусад мал сүрэгтэй адилхан ашиг, шимтэй аж ахуй байж таарахгүй.

25. “. . . биологийн онцлогоор янз бүрийн байгаль, цаг уурын нөхцөлд амархан дасаж чаддаг бөгөөд бусад төрлийн малыг бодвол бэлчээр сайн ашигладаг. . . . навч, нахиа буурцгийг сорчлон иднэ” гэж ССИ-ийн нүдээр харж магтажээ. Үгүй ээ НСИ-ийн нүдээр харвал яах гэж ингэж санаатайгаар тонгоруулж бичнэ вэ? малчдаа юу ч мэдэхгүй хэмээн басаж доромжилсон мэт. Амархан дасдаг юм бол 50-60 градусын хүйтэнд хонь хивээд тайван хэвтэж байхад ямаа тарганаасаа эхлээд бээрчихдэг, бэлчээр сайн ашигладаг биш сүйтгэдгийг та номын эхэнд биччихээд энд магтах боловоо. Сорчлоно гэдэг чинь цэцэг, навч дөнгөж ургаж үрээ цацаж амжаагүй байхад нь идчихдэг учраас дараагийн жил ургахгүй тул ямаа байгалийг тэтгэгч биш сүйтгэгч юм. Гэтэл бусад мал сорчлохгүй, өөр өөрсдийн дуртай өвс ургамлыг ялгаж иддэг учраас салаа туурайтай малын бэлчээр нэг дор байдгын учир энэ болой.

26. 119-д “. . . өвөлжөөнд оройтож буувал сэрүүн хэвтэрт мал тогтворгүйтэж даарснаас тарга хүчээ алдана гэжээ, буруу хэлэхэд зөвөөр ойлгодог гэдэг энэ байх. Энэ мэт утга төгөлдөр биш өгүүлбэр бараг хуудас бүхэнд байна.

27. 20-р хуудсанд нэг өрхөд байж болох малын тоо толгойг ХААИС-ийн эрдэмтэн мэргэдүүд тогтоож хүснэгтээр үзүүлснийг малчид амьдралдаа хэрэглэхийг зөвлөжээ. Зөвлөмжид нэг өрхийн малын тоог бүс нутгаар, бэлчээр нутгийг тааламжтай эсэхээр нь гурав ялгасан дүр үзүүлснээс биш амьдралд огт биелэгдэх боломжгүй, тоо бүхний ард маш нарийн инженерийн тооцоо, амьдралд нэвтрэх, хэрэглэх боломж, хугацаа харгалзаж байдгыг тооцоогүй учраас бүдүүлэг алдаа гаргажээ. Бэлчээр нутгийг өнтэй, хэвийн, тааламжгүй гэж ялгасан нь хээрийн бүсэнд нэг өрхөд дундажаар 429,425,414 тооны малтай байхаар тооцсон нь хэвийнхээс 1%-иар олон, эсвэл 0,97%-иар цөөн байна. Энэ харьцаа бүх бүсэд ижил байгаа нь ингэж ангилах шаардлагагүй гэсэн дүгнэлтэнд хүргэж байна. Боломжит гэдэг нь дундаж гэсэн үг гэж ойлговол говийн бүсэд 300-н толгой, бусад бүсэд 460-н толгой малтай байхыг зөвлөснөөр малчин өрх бүр малаа энэ тоонд хүргэхийн төлөө нойр хоолгүй зүтгэх болж байна, энэ ч сайхан хэрэг хэтийн зорилгогүй бол ямарч амжилтанд хүрдэггүйг сануулж байна. Нөгөө талаас мал-малчин-бэлчээр гурав тэнцүү талт гурвалжин байх хууль алдагдаж, малчин-бэлчээр нь хэвээр тогтмол байхад мал үлэмж ихээр өсөхөөр адил хажуут гурвалжин үүсч, бэлчээрийн хомсдолд орж, 400 байтугай 40 толгой малгүй болох эрсдэлийг тооцсонгүй. Өнөөгийн байдлаар 200 гаруй мянган өрх айл, 30 сая малд бэлчээрийн даац хүрэхтэй үгүйтэй байгаа бол нэг өрхөд 150 толгой мал оногдож байнаа. Үүнийг 460 толгойд хүргэхэд 82 сая толгой малтай байхаар тооцжээ. Малыг өсгөх маш амархан, цаана нь хязгаарлаж байдаг тээг бэлчээрийн хүрэлцээ, усны нөөц гэдгийг тооцсонгүй.

28. “103-р х-д. . . хонин сүргийн тархалт байгаль-эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, бүх хонины 9,3% нь өндөр уулын бүсэд, 30 шахам % нь ойт хээрийн бүсэд, 38,3% нь хээр талын бүсэд, 22,4% нь говийн бүсэд тархсан байдаг” гэжээ. Ийнхүү бүсчлэлээс хамаарч хонины толгойн тоо өөр байх нь бодит үнэн. Байгаль-эдийн засгийн нөхцөл гэдэгт юу ойлгох вэ?.гэдэг тодорхойгүй байна. Гэтэл хүснэгтээс 297,328,286,182 толгой хонь нэг өрхөд байхаар тооцсон нь говийн өндөр уулын бүсэд 23% буюу үлэмж их, ойт хээр ба 25% хээр 22,2%, говийн бүсэд 14,15%, дээрх ангилалд ороогүй их нууруудын хотгор, говь алтай гэсэн шинэ бүсэд 11,1% байгаа нь сүүлийн хоёр ангиллыг нэгтгэвэл бүгд адилхан хорин хэдэн хувь байгаа нь дээрх бүсчлэлийн ялгааг тооцоогүй тул бодит байдлаас тасархай, шинжлэх ухааны үндэслэлгүй байна.

29. 20-р х-д Намхайнямбуу баатрын хэлсэн үгэнд хонь ямааны харьцаа 5:1 байх байгаль экологийн зохицолдолтой гэснийг 1:5 байх тухай бичсэнийг алдааны 1-д шүүмжилсэн билээ. Энэ онолыг энэ зөвлөмжиндөө дахин зөрчжээ: хүснэгтийн 1-р баганын эхнээс тооцоолж гаргавал 1-д 23,4%, 2-т 9%, 3-рт 61,3%, 4-рт 25,9% 5-рт 61% ямаа байхаар тооцоолжээ. Ямаа заавал цөөн, нэг хотонд таван хонинд нэг ямаа байвал бог малын хамгийн зохистой бүтэц учраас аман хууль гэж алхам бүрдээ мөрдөж байхыг зөвлөе.

30. 20-р х-д доктор А. Бакей “монголын мал аж ахуйн тогтвортой хөгжлийн стратеги”-ийн судалгаанд . . . 151-190 мал ногдож байвал баталгаажих дундаж түвшинг, 291-470 мал ногдож байвал хэвийн амьдралын түвшинг, түүнээс дээш толгой малтай бол өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн түвшинг хангах боломжтой гэсэн үзэл санааг анх дэвшүүлсэн нь зах зээлийн нөхцөлд мал сүргээ адуулж, түүний ашиг шимээр амьдарч байгаа малчдад эдийн засгийн чухал баримжаалал болох нь дамжиггүй” гэжээ. Хэвийн амьдралын түвшин нь баталгаажих дундаж түвшингээс140-өөс 280-н толгой малаар олон байхаар тогтоосон нь онолын хувьд буруу, энэ хоёр түвшин ижил утгыг илэрхийлэнэ. Дундаж гэдэг нь математикийн хэлээр, хэвийн гэдэг нь ярианы хэллэг юм. Иймд дундаж түвшин хэвийнхээс ийм ихээр бага байж болохгүй. Эдгээр тооцоог амьдралд хэрэгжүүлэе гэж бодвол дундажаар 80 сая малтай болгох зорилт дэвшүүлжээ. Ийм бодит боломж байхгүй гэдгийг мэдсээр байж тогтвортой хөгжлийн стратеги болгон дэвшүүлж, малчдыг уриалан дуудсан нь бэлчээрийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх биш устгах бодлого хэмээн шүүмжлэлтэй хандаж байнаа. Харин энэ төслийг номондоо иш авсан Эрдэнэцогт, Төмөржав нарт өгсөн бол харин малчдад хэрэгтэй санаа авах, монголын мал аж ахуйн ирээдүйг харсан стратегийн бодлогыг тодорхойлох магадлал өндөр болохыг тэдний бүтээлүүдээс олж харснаа дашрамд тэмдэглэж байна. Харамсалтай нь зохиогчид, шүүмжлэгчид тэдний бүтээлийг ойлгож, тайлбарлаж, баяжуулах байтугай буруу засаж хуулсан жишээч олон байна : 30-р хуудсанд “ . . . 100С хэмийн заагийг давж хүйтэрдэг, . . . говьд 50С хэмийн заагийг давж хүйтэрдэг, мөн 8-19 гэхийг 8-29-нд гэж буруу засчээ. Эрдэнэцогтын гурвалжингийн онолыг бүр ч ойлгоогүй бололтой. Энэ гурвалжингийн онолын нууц дотор таван ямаанд нэг хонь байж болохгүйн учир шалтгаан, малчин-мал хоёрын хүйн холбоо гэж юу?, нэг өрхөд байх бог, бод малын зайлшгүй бөгөөд хүрэлцээтэй толгойн тоо, монгол мал заавал таван төрөл байж нэг бүхэл цогцийг үүсгэдэг, энэ цогцын дотор малын зүсний биологийн нууц, нүүдэлчдийн байгальтай харьцах нууц зэрэг онолын асуудлууд багтах боловч энэ номонд нэгийг ч хөндөж тавьсангүй.

Зохиогч 16-р х-д оршил үгэндээ “Монголын бэлчээрийн мал аж ахуйн байдал нь малчин-мал-бэлчээр гэсэн үндсэн гурван хүчин зүйлээр тодорхойлогддог. Бэлчээрийн мал аж ахуйд газрын үр өгөөжийг малаар дамжуулан шууд бус аргаар хүртдэг” гэж бичсэн нь “байдал нь”, “ахуйд” гэсэн үгнүүд оновчтой биш үг сонгосон нь монголоор сэтгэж бичсэнгүй, гадаад хэл дээр сэтгэж, монгол руу хүчдэн буулгасан гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж байна. Гурвын холбооны бэлчээрийн оронд байгаль гэвэл илүү зохимжтой, өргөн утгаар ойлгогдоно гэж бодном.

Нутгаа магтахаараа баруун монголчуудын жаахан сагсуудуу, бэлэн амтай, өөрсдийгөө магтах дуртай шинж харагдаж байх: жишээлбэл, зохиогч . . . “торгууд эр хонины амьдын дундаж жин нь 115-120 кг буюу бярууны хэмжээтэй байжээ”хэмээн бичсэн нь 100-гаас дээш 140кг-аас доош жинтэй байжээ. Одоо торгууд хонь хэдий жижигрэхдээ 100кг-д ойрхон жинтэй байж таарна даа. Энд ямарч гэсэн давс нь ихэдхэнэ ихдэж, тэхдээ жамц давс барагтай ихдүүлэхэд гашуу оригох нь бага байдаг гэсэн түүнлүүгээ адил гэж цайруулая. “104-р х-д зуны улиралд хонийг гурван удаа холбон сааж, нэг удаад холбоо хониноос 30-40 литр сүү хөөрүүлэн байлгаж нэг тогоо өрөм авна” гэж бичсэнийг ойлгоход мөн бэрхээ, мөн ч амьдралаас хол байнаа. Нэг өдөрт 90-120 л сүү, 3-н тогоо өрөм авдаг малчид аль нутгийнх вэ? бодвол зохиогчийн төрсөн нутагт л байдаг байх, нэг холбоо хонийг дундажаар 40 хониор бодвол нэг хонь саамандаа 0,75л-ээс 1л сүү гарч, өдөрт 3л сүү өгдөг байна. Ийм үнээ шиг сүүтэй торгууд хонийг ямаа нь салхилуулдаг, бэлчээрт дагуулж замчилдаг учраас ямаанд “замч “ цол нь олгосон нь оргүй зүйл биш ч бол уу гэсэн эргэлзээ төрж байна.

Ер нь баруун монголчуудын мал, мал маллагааны энэ мэт нилээд онцлогууд байх шиг санагдана: тухайлбал, шинжлэх ухааны доктор Н.Хавх 2004 онд ерөнхийлөгчийн дэргэдэх “Манай монгол” сэтгүүлийн №”3-т мал, хүн, байгаль гурав шүтэлцэх гүн ухааны агуулга” өгүүлэлдээ . . . “хэрэв өнөөгийн хүн өөрсдийн өвөг дээдэс болох тэр бүүр эртний анхны өндөр хөгжилтэй, соёл иргэншлийг бий болгогч хүмүүсийн нэгэн адил мэдрэхүйн зөнгийн онцгой чадвартай байсансан бол зэрлэг амьтнаар ингэтлээ заалгахааргүй юм. Гэтэл орчин үеийн хүнд тэрхүү юмыг шууд танин мэдэх онцгой чадвартай зөнгийн механизм нь аль хэдийнээ үүргээ гүйцэтгээд дуусчихсан, тэд мэдрэхүй, сэтгэхүй, багаж гурваар аливааг танин мэдэх тийм шатандаа байгаа болохоор чухам хэдийд хуц ухнаа тавихыг тогтоохын тулд ихээхэн судалгааны, эрдэм шинжилгээний ажлыг жинхэнэ утгаар нь хийх учиртай аж. Хөдөөгийн малчин хүнд тийм судалгаа, шинжилгээний ажлыг хийх бололцоо хаанаас л байхав . . . гэжээ. Эндээс хүн төрлөхтний хөгжил, соёл иргэншил зураг№1-д үзүүлсэн шиг 1-цэгээс 5 цэгт хүртэл буураад, хүн төрлөхтөний оюун ухаан малын зөнгөөс дор болж, сөнөж байгааг өөрийн бүтээлээрээ батлаад, монголчуудын оюун ухаан ч Эргил баяны ухаанаар дууссан, зөнгийн механизм ч дуусчихсан учир бүх юм нойлоос эхлэн, тухайлбал, хуц ухна тавих хугацааг тогтоохоос шинжилгээ судалгааны ажлаа эхлэхийг зөвлөжээ. Доктор гуай их өрөвчхөн сэтгэлтэй, энэрэнгүй гүн ухаантан гэдгээ малчдад судалгаа шинжилгээний ажил хийх боломжгүйд гүн эмэгнэл илэрхийлснээр батлагдаж байна. Баруун монголчуудын малчлах ухаан Эргил баянаар дууссан тухай ховдын хэд хэдэн эрдэмтэд бүтээлүүддээ магтан бичжээ. Харин зүүн монголчуудын хувьд дээрхитэй санал нийлэхгүй, бүгд эсрэг, малчин бүр өөр өөрсдийн амьдралын нөхцөл байдалд тохируулаад хуц ухнаа тавина. Мал намартаа заазлах, шаарлах ажлыг гэрийн эзэн оролцох ч үгүй авгай хүүхдүүд гүйцэтгэдэг маш энгийн ажил, шинжлэх ухааны докторын хийх ажил бишээ. Зүүн монголчууд бодыг ухаанаараа буюу төрсөн нутаг, ус нь малладаг, богыг дагаж малладаг болохоор хуц ухна хээлтүүлгэнд оруулах хугацааг сонгох, мал заазлах шаарлах нь чавганц, хүүхдүүдийн өдөр тутмын намрын цагт хийх ээлжит ажлын нэг болохоос монгол ухаан шаардаад байх, судалгаа шинжилгээ хийгээд байх асуудал биш.

Мөн цааш нь: . . . шилмэл сонгомол сүрэг, түүний хамгийн шилдэг нь буюу пирамидын орой, ромбын үзүүрт байрлах ганц нэг мал нь зөвхөн ашиг өндөртэй, үр удам сайтай төдийгүй гурвалжингийн (ромбо нь хоёр гурвалжингаас бүтэх агаад зүүн гар талын гурвалжингийн тухай энд өгүүлж байна) оройн цэг нь суурийн бүх цэгийн бүх шинжийг өөртөөн төвлөрүүлэн шүтэн барилдуулан байдгийн нэгэн адил, тэр олон сүргийн шинжийг төвлөрүүлэн өөртөөн шингээсэн, тэгснээрээ бусад сүргээ араасаа дагуулах чадвартай: тэрээр өглөө сүргээ дагуулан билчээрт гарна, орой мөн тэднийгээ дагуулсаар хотлоно, билчээрийг сорчлон идээшлэнэ, бусдын довтолгооноос сүргээ хамгаална, бусаддаан үлгэр дууриалал “үзүүлнэ”, нэг үгээр тэрээр сүргийн “эзэн, удирдагч”. . . хэрэв тийм сор мал байхгүй бол сүргийн зохион байгуулалт алдагдана, малчин хүн оролцохгүй бол тэд орой болоход хотлохгүй, өглөө бэлчихгүй, бэлчээрийг сорчлон идээшлэхгүй, тэд гадны довтолгооноос өөрсдийгөө зохион байгуулалттай хамгаалах чадвараар мөхөсдөнө, бүх юмс пирамидын, ромбын зохион байгуулалттай байх бол тэдний зохион байгуулалтын ийм бүтэц эвдэрсэн байна гэжээ . . . Ертөнцийн бүх юмс үзэгдэл пирамидын, ромбын зохион байгуулалттай байдаг юм бол конус, тэгш өнцөгт, трапец гээд үй түмэн дүрсүүд байдаг юу юм вэ? нүүдэлчдийн мөнхийн бүтээл гэр, эмээл, таван хошуу малыг яаж пирамид, ромбоор дүрслэх вэ?, дүрс судлалын шинжлэх ухаан амьдралд байдаггүй дүрс судалдаг гэж үү. Орчин үеийн шинжлэх ухааны анхны суурь мэдлэг ч эзэмшээгүй, нүүдэлчдийн буюу монголын гүн ухааны анхны мэдлэг ч үгүй байж, сэтэртэй мал эзнээс илүү, эзний хийх ажлыг бүгдийг хийдэг, эзний хийж чаддаггүй ажлыг хийдэг мөн гайхалтай юмаадаа. Мал бүрийг бэлчээрийг сорчилж идээшлүүлж сургадаг, чоно нохойноос, хулгайчаас хамгаалдаг, өглөө хөтлөж гараад өвс сорчлуулж идүүлээд орой хотлуулаад, сайхан амарааж унтуулаад өглөө дагуулаад гардаг нь лхам бурханы ид шидийг олох гэдэг энэ байхдаа, ийм сэтэртэн халх, зүүн монголчуудад лав заяагаагүй, ийм хувь тавилан зөвхөн Ойрдуудад заяасан байх хэмээн таамаглая. Төрийн нэр хүндтэй сэтгүүлд галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл шиг юм бичдэг нь сэтгүүлийн зөвлөл, гишүүдэд мал аж ахуйн төсөөлөлтэй ганц ч эрдэмтэд алга гэж үү? сэтгүүлийн зөвлөлд бүгд монголын өмнөө барих нэр алдарт гавъяатангуудын нэр жагсаатай байх юм. Шинжлэх ухааны докторууд, тэх тутмаа гүн ухааны доктор, мэргэжлийн эрдэмтэд, их хурлын гишүүд ингэж бичсэн нь монголын уламжлалт мал маллагааны арга туршлага баруун монголчуудад мартагдажээ. Харин зүүн монголчуудад хэвээр уламжлагдан хадгалагдаж байгааг та нарт, төр засагтаа бахдан анхааруулж байнаа.

Дашрамд тэмдэглэхэд Ховдын Х, Чагдаа “Монгол малчны амьдрахуйн ухаан” номын 35-р хуудсанд “. . . Мал сүргээ цэгцэлж, түрүүлэн сайн бэлчээрт гаргах, хот хороондоо дагуулж ирдэг, сүргийн цэгц ах насны мал бас байдаг гэсэн нь бог мал, үхрийг ч цэгцлээд байдаг гэж саная, адуу, тэмээг өдөр бүр хотлуулаад, цэгцлээд байдаг гэхэд тон ч сэтгэлд буухгүй байна. Харин Чагдаа, Хавх хоёр багш шавийн барилдлагатай. Эсвэл нэг нутаг усны найзууд байх, тэгээд Хавх сүүлд эвэрээ ургаж дууслаа хэмээн андуурч багшийнхаа энэ санааг баяжуулах гэж баларсан бололтой. Тэхдээ физикч хүний бичсэн ном гэхэд мэргэжлийн шинжлэх ухааны докторын ном харанхуй шөнө тэнгэр бүрхэг үед ганц нэг од энд тэнд сүүмэлзэж байхад, Чагдаагийн номноос онолын хэд хэдэн алдаа байвч, бүхэлдээ өдөр шиг гэрэл сацарч байнаа.

Мал аж ахуй нь байгалийн тэнцвэрийг хадгалж, байгалийг унаган төрхөөр нь байлгаж хамгаалдаг өвөрмөц онцлогтой. Өөрөөр нүүдэлчид байгалийг шууд биш, байгальтай малаараа дамжуулж харьцаж ашиглах болон хамгаалдаг. Жишээлбэл шинэ нутагт буухдаа гэрийн бууриа сонгохдоо салхины урсгалын чиглэл, газрын хэвгийд гэрээ хойшоо гэдийлгэхгүй аль болох тэгш газрыг сонгох, боломжгүй нөхцөлд баг зэрэг урагшаа тонгоруу газар сонгож,”баярлаж бууж, баяжиж нүүнэ ” гэсэн ерөөл айлдаж буудаг. Гэр дугуй байдгын нэг шалтгаан бол салхи, цасан ба шороон шуургыг хагалж хүчийг сааруулж, гэрийн хоёр талаараа урсгаж өнгөрүүлдэг учраас цас, шороо гэрийн нөмөр талд нэг их хурдаггүй, гэтэл дөрвөлжин барьсан хашаа, байшингийн ард бараг өндөртэй нь тэнцүү элс шуурсан байдаг. Говьчуудын гэр жижиг, хонины хороо дугуй байдаг ч үүнтэй холбоотой. Гэрийн дээд тал конус байдгын учир ч цас, шороо хаанаас шуурсан тогтоохгүй хагалж урсгах зориулалттай. Монголын мал аж ахуй нь байгалийн бүтээгдэхүүнтэй адил эцсийн төгс боловсрогдсон аж ахуй мөн. Өөрөөр хэлбэл Монголын мал аж ахуй хүн-мал-байгаль гурвын хүйн холбоон дээр суурилсан НСИ-ийн оршин тогтнох, мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийн үндэс мөн.

217-р х-д “бэлчээрийн уламжлалт аж ахуйд дэвшилтэт арга технологи нэвтрүүлэх ажлыг хөхүүлэн дэмжих, аажмаар хагас суурин маллагаанд шилжүүлэх, эрчимжсэн мал аж ахуйн болон газар тариалангийн үйлдвэрлэлтэй зөв хослуулан хөгжүүлэх” гэж заажээ. Зохиогч, хянан тохиолдуулагчид бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуйнхаа мөн чанарыг ухаараагүй учраас малчдыг хагас суурин байдалд шилжүүлэх, эрчимжсэн мал аж ахуй болон газар тариалантай хоршвол БУМАА устана гэдгийг сануулах юун билээ. Хэрэв та учрыг олно гэвэл миний бүтээлүүдтэй танилцаж, надад нилээд хэдэн доллар төлж алдаагаа засахыг анхааруулая.

107-д хонин сүрэг монголын мал сүрэгт голлох суурь эзлэж байгаагаас. . . З. Очир. . . нарт бараг хүн бүрт “академич” баймаар алдарт малчид олноор төрөн гарчээ гэсэн дүгнэлт туйлын үнэн, эд нөхөд цөм бэлчээрийн хонин сүргийг дагнан маллаж байсан үеийн “академчид”, харамсалтай нь зохиогч-академичгуайн 30 гаруй жил судалсан бүтээлээ эмхэтгэн бичсэн энэхүү ном нь социализмийн үед малыг төрөлжүүлэн малчдыг адуучин, тэмээчин, үхэрчин, хоньчин, ямаачин хэмээн байсан үеийн мал маллах арга ажиллагааг ганцхан хангай газрын бэлчээр, ус, хужир элбэгтэй нутагт тохируулан бичсэн учраас өнөөгийн нэг малчин өрх таван хушуу малаа зэрэг маллах нөхцөлд говь, хээрийнхэнд таны туршлага, зөвлөлгөө огт таарахгүй байна.

Эцэст нь академичгуайн алдааг тоолж барахгүй учраас “малчдын бүлэг байгуулахад туслах гарын авлага” товихмолын агуулагын талаар харамсалаа илэрхийлье :

1. Таны санаачилсан малчдын бүлэг, нэгдэл хоёр ив ижил зөвхөн жижигрүүлсэн хэлбэрээс өөр юу ч биш учраас зөвхөн гадны зээл тусламж авч хөрөнгө завшихаас өөр ямарч үр дүн гарахгүй гэдгийг шинжлэх ухааны үндэстэй батлаж чадхаа илэрхийлье.

2. Өнөөдөр монголын малын бүтэц бүрэн алдагдаж 500 ямаанд 100 хонь болсон эмгэнэлт үйлийг үйлдсэн, улмаар бэлчээрийн мал аж ахуйг устгах бодлогыг явуулж байгаа гэмт этгээдийг илэрүүлсэндээ төрдөө, малчин түмэндээ, цаашлавал ард түмэндээ их буян хийлээ хэмээн сэтгэгдэж байнаа.

Ерөнхий дүгнэлт: таван хушуу мал тавуулаа нийлж байж нэг цогцыг бүрдүүлж, нүүдэлчдийн оршин тогтдог онолыг мэдэхгүй учраас сууршсан буюу төрөлжсөн малыг маллах арга туршлага бэлчээрийн малд үл тохирно. Ийм шинжлэх ухааны буруу үндэслэлтэй, амьдралд хэрэглэх боломжгүй арга туршлагыг . . . энэхүү ном нь . . . туршлагыг хойч үедээ системчлэн бичин үлдээж байгаагаараа түүхэн ач холбогдол, үр дагавартай бөгөөд гадаадын байгууллага, хүмүүсээс монголыг судлахад тус болно гэж бичсэн хянан тохиолдуулагч өөрсдөө бэлчээрийн мал аж ахуйн талаар онол, практикийн мэдлэггээр тун тааруугаа харуулсан байна. Эдгээр нөхдийн алдар нэр, эрхэлж байгаа албан тушаал өндөр учраас монголын мал аж ахуйн бодлогыг гартаан авч, хэрэгжүүлж байгаа ажлын үр дүн нь бэлчээрийн мал аж ахуйг устгах алхмыг санаатай биш ч гэсэн мэдэхгүйн гайгаар аажмаар хийж байна. Бог малын бүтэц алдагдсан тухай дээр дурдсан. Адууны зүсний талаар . . .40-р х-д . . . хээр, зээрд, хүрэн, бор, хонгор зүстэй байх нь элбэг. . . гэж зөв бичсэн атлаа номынхоо нүүрэндээр тавьсан адууны зургаас адууны зүс цагаан болсон харагдаж байгаа биздээ. Эндээс малын зүс ямар увьдистай болохыг мэддэггүйгээ батлаж байна. Мал аж ахуйн эрдэмтэн мэргэдүүд, хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэнүүд, удирдах ажилтанууд цөм 30 гаруй сая малыг суурин маллагааны арга хэвшилд шилжүүлэх боломж “ихээхэн хязгаарлагдмал” гэх нь тоо толгой нь олноос биш боломжтой, аажмаар суурин маллагаанд шилжинэ гэж ойлгохоор, шууд “болохгүй”, “огт боломжгүй”, “шинжлэх ухааны үндэслэлгүй” гээд тас хорьж чадахгүй байгаа нь хагас суурин байдалд шилжүүлнэ, хоршоо, бүлэг байгуулна гэх мэтээр элдэв гарц хайвч, зөв гарцыг олохгүй гэдгийг мал аж ахуйн мэргэжилтэн биш ч гэсэн цахилгаанчны дипломтой ч батлаж чадна. Мянган малчний зөвлөлгөөн дээр тараагдсан эдгээр материал, сайдын илтгэлээс, зарим үг хэлсэн хүний үгнээс бэлчээрийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого үндсэндээ буруу тийшээ эргэж байх шиг, МАА-г хөгжүүлэх нэрээр, малчны нийгмийн асуудлаар үр ашиг багатай төслүүдээр уралдцагааж, зохиогч-академч Д. Дамдиншарав 80 гаруй төслөөрөө шалгарч, түүний нэг, ИХГ-ээр дэмжүүлэн гаргасан бүтээл нь хянан тохиолдуулагчийн “. . . уламжлалт арга туршлагыг шинжлэх ухааны ололт амжилтаар баяжуулан судлаж хамгийн зохистой байдлаар хэрэгжүүлэх нь мал маллагааны арга ажиллагааг сайжруулах үндэс болж байнаа”. гэсэн дүгнэлтийг батлаж чадахгүй байгаад туйлын их харамсан, энэхүү өчлөлийг төгсгөе.

Энэхүү номын зохиогч, хянан тохиолдуулагчид өнөөгийн монголын мал аж ахуйн оршин тогтнох ба хөгжүүлэх төрийн бодлогыг буруу тодорхойлож байнаа хэмээн үзэл бодлоо бичиж байгаа учраас ерөнхийлөгчийн тамгын газар, их хурлын дарга, ерөнхий сайдын сонорт хүргэх зорилгоор бичлээ. Хэрэв асуудлыг хүлээн авбал бэлчээрийн мал аж ахуйн талаар баримтлах төрийн ба эдийн засгийн бодлогыг шинжлэх ухааны үндэстэй боловсруулан, улмаар таван хушуу малын бүтэц алдагдаж, байгаль экологт учруулж буй хор хохирлоос гарах арга зам нээлттэй харагдаж байгааг сонордуулая.

“Сайн санааны үзүүрт тос” ерөөлөөр хонийг нийт

малын 60% хүртэл өсгөж, ямааг хонины тавны

нэг хүртэл цөөрүүлж, бод мал нь тогтоосон

тоо толгойдоо хүртэл өсөх болтугай.

Залруулга:

Эцэст нь ерөнхийлөгчийн ивээлээр зохион байгуулсан мянган малчний зөвлөлгөөн дээр тараагдсан ном, товхимол нь дээд байгуулагаас зөвшөөрөгдсөн төрийн албан ёсны баримт бичиг болох учраас ийм ихээр шүүмжлэлтэй хандаж, алдааг нь засаж залруулах нь манай улсын гадаад харилцаа өндөр хөгжиж байгаа үед гадаадын улс орноос ялангуяа азийн орнуудаас ХААДС-д суралцагчдийн тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байгаа үед энэхүү номыг уншигчид, малчин түмэнд зөв ойлголт өгөх, ажил, амьдралд нь тус болгох зорилго агуулснаас зохиогч, хянан тохиолдуулагчийн нэр алдрыг муутгах, намчрах бодлого агуулаагүй болно.

Тусгай тэмдэглэл:

Зах зээлийн нөхцөлд тохирсон мал аж ахуйг хөгжүүлэх шинжлэх ухааны үндэслэлтэй төрийн бодлого боловсруулж чадаагүй нь социализмийн үед суурин соёл иргэншлийн орнуудад бэлтгэгдсэн мал аж ахуйн боловсон хүчин, нарийн мэргэжлийн эрдэмтэд, тэдний ажиллаж байсан, байгаа эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд, судалгааны баазууд, хөдөө аж ахуйн төрөл бүрийн мэргэжилтэнүүд бэлтгэдэг их, дээд сургуулиудын судалгааны онол, арга зүй, сургалтын арга нь ССИ-ийн бэлчээрийн биш мал түүнийг маллах арга технологийг хуулан авч өөрчлөн сайжруулахаар ажиллаж амьдарч байсан учраас таван хушуу малын бүтэц эвдэрч, улмаар газар нутгийн цөлжилт нэмэгдэх үндэс болсон хэмээн үзэж, өнөөгийн мал аж ахуйн бодлогод хөндлөнгөөс өөрийн ХХ1-р зуунд Монгол Улсын даяаршилд дангааршин үлдэх цорын ганц гарц нь “Нүүдлийн соёл иргэншлээ нүдний цөцгий мэт нандигнан хадгалж, суурин соёл иргэншилтэй хослуулан хөгжүүлэхэд оршино. Нүүдлийн соёл иргэншлээ хадгалах эдийн засгийн үндэс нь малчин төвт бэлчээрийн мал аж ахуй мөн” гэсэн онолыг дэвшүүлж байна.

Малчин-мал-байгаль

гурвын

хүйн холбоо гэж юу вэ?

Малчин-мал-байгаль гурав хүйн холбоотой нь малчингүй бол мал үгүй, малгүй бол малчин үгүй, харин энэ хоёргүйгээр байгаль өөрөө мөнхөд оршино. Гэвч хоюул байгалийн бүтээгдэхүүн учраас байгаль дэлхий энэ хоёрыг төрүүлсний хувьд хоол хүнсээр хангах зүй тогтолыг Төрийн зөв зохицуулалттай бодлого үгүйгээс бэлчээрээ цөлжүүлж, ТХМ-ын толгойн тооны харьцаа, зүсний цохицол, малчин мал хоёрын хүйн холбоо социализмийн үед алдагдсан. Тухайлбал гурвын холбоог задлаж, малыг таван төрлөөр задлаж, малчнийг адуучин, тэмээчин, үхэрчин, хоньчин, ямаачин хэмээн ангилснаас мал маллах уламжлалт технологи алдагдснаас бэлчээрийн хомсдолд орсон. Бичил улс байсан айл өрх төрийн хараат буюу өөрөө өөрийгөө тэжээж байснаа төр засгаар тэжээлгэх болсон, төрийн мал маллаж, төрийг хэр зэрэг хуурч чадсан нь нэр хүнд олж, алдар гавъяатан цол хүртэж, малаа гэхээ мартаж, намын дарга нь өдөр шөнөгүй нүдэнд аятайхан харагдаж, даргадаа хэнийг ховолвол намайг баатар ямаачин болгох бол өдрийн бодол, шөнийн зүүд, төрийн төлөө өвдөж, төрийн төлөө ажиллаж амьдрах болж, амаа ухаанаараа хаасан, чихээ ганцхан намын үгийг сонсох дээр тавьж, нүдээ ганцхан дээд хүн рүүгээ харахаар тохируулж, хамраас өндөр даваа давах эрхгүй, толгойгоо намын хурлын материалаар цэнэглэж, ирээдүйгээ дарга болж төрхөөр зүүдлэж явсаар одоо л нэг тохироо бүрдэж хөдөлмөрийн баатарын сураг дуулдаад, бие сэтгэл хөнгөрөөд муу эх орон 52-оо тултал нь мушгиад л өглөө бүр мэдээ сонсоод л намын дарга ч зүүднээс холдлоо, харин Цэ дарга нүдэнд сүүмэлзээд эхэллээ, нохойн дуу ойртож байнаа, хөгшөөн чи тэр шилний ёроолд даргад тавьсан юмнаас жаахан юм үлдсэн бол аваад өгөөч гэтэл . . . засаг ч юу болоод байна даа мэдээгээр чинь улаан намыг минь урж тасдана, мал эзэндээ очино гэх шиг гомдмоорч, баярламаарч юм яриад байх боллоо . . .

Нүүдлийн соёл иргэншлийн хүний орон сууц-гэр, хөдөлмөрийн багаж зэвсэг-эмээл, хазаар ногт, буйл бурантаг, тохош, хөлбөр, тэрэг зэрэг нь цөм эцсийн бүтээгдэхүүн өөрөөр хэлбэл чанарыг сайжруулан шинээр бүтээж чадахгүй, хэлбэр загварыг ч өөрчлөж чадахгүй, өөрчлөвөл эвдрэхээс чанаржихгүй. Хийсэн материалыг ч илүү сайн материалаар сольж чадахгүйтэй нэгэн адил бэлчээрийн таван төрлийн мал нийлж нэг бүхэл цогцыг үүсгэдэг, энэ цогцыг таван хушуу мал гэж нэрлэсэн. Энэхүү цогцыг гарын таван хурууны нэг нь гэмтэхэд бусад нь орлож чадахгүйтэй адил аль нэг малгүй тухайлбал хоньгүй айл хоосонтой адил, морьгүй нь явганаар бод малаа маллах аргагүй, үхэргүй нь үнэнд гүйцэтгэгдэснийх, тэмээгүй нь тэнхилгүйнх, ямаагүй нь ягтаа тулсаных хэмээн мал бүрийн ашиг шимийн зэрэглэлээр тодорхойлон дүгнэж болно. Иймд таван хушуу мал нь төрж, өссөн нутаг ус, цаг ууртаа зохицон амьдардаг, ашиг шимээ ялгавартай өгдөг, аль төрлийн мал илүүтэй өсөх нь хүртэл ялгарч байдаг учраас уламжлалыг шинэчлэлээр сольж чадахгүй. Бэлчээрийн малыг байгалийг зөв танин мэдснээр малчид өөрсдөө зохицуулан аль төрлийн малаа илүүтэй өсгөхөө сонгодог юм. Малчин мал хоёр хүйн холбоотой учраас ижил жилтэй буюу ивээл жилтэй хүн мал хоёр бие биеэ тэтгэж бусдаас илүү өсч байхад малчны жилтэй харш жилтэй мал нь өсөлт удаан буюу цөөн тоотой байх онолын үндэслэл байна. Бүр тодорхойгоор хэлбэл өрхийн тэргүүлэгчийн жилээр тодорхойлогдоно. Хамгийн энгийн ганцхан жишээ дурдахад монголчууд гүүгээ бар өдөр барьж, нохой өдөр тавьдаг нь хос буюу ялгагдахуйн онолоор адууны ивээл жилийн бар шиг зэрлэг, догшин унагыг зуны гурван сар барьж, өлсөх, цангахын зовлон амсуулж, эзнийхээ төлөө төрсөн гэдгийг ухааруулж, хоолны мууг өглөө гэж эзнээ орхидоггүй, гэрийн ам бүлийн гишүүн нохойтой адилхан боллоо хэмээн мөн адууны ивээл нохой өдөр унагаан тамгалж, уралдуулан, жалга довийн бичил найр наадам хийдэг нь бод малыг ухаанаар малладаг учир жалга довынхоныхоо дотуур хүнд нь хүлээлгэн өгч байгаа мал маллах монгол технологийн нэг нууц мэдээлэл юм.

Энэ махбодын асуудал зөвхөн адуу, хонь, үхэр гуравын тооны харьцаанд хамаарагдахаас, 12 жилийн шинжийг агуулсан тэмээ, 12 жилд багтаагүй ямаа өсөх эс өсөх нь эзний жилээс хамаарахгүй, эзний арчилгаа маллагаанаас хамаарна. Тухайлбал зах зээлд орсноос хойш ямаа социализмийн үед гурван хонинд нэг ямаа оногдож байсан нь өнөөдөр 1/1,04 болтлоо өсч нийт малын 44,4%-г эзлэх болсноор малчдын бэлэн мөнгөний хэрэгцээг хангаж, морийг нь машин, мотоциклээр сольж, бодоо төдийгүй богио техникээр хариулдаг малчин өрхтэй болсон ч эсрэг үр дүнг тооцох цаг болжээ. Баяжихын эх, хоосорхын төгсгөл гэдэг ямар гүн утгатай болохыг ухаарвал малчин баяжихаараа хот нь улам цайраад байдаг, атал хоосрохоор харлаад эхлэдэг бодит амьдралыг малчин бүхэн гадарлан ямаа, салхин сэнснээс болж цөлжиж байгаагаа аль хэдийн ухаарсан боловч төрийн бодлого, нийтийн заягыг дагаж, салхин сэнсийг хэрэглэхээ больсон ч ямаагаа цөөрүүлж чадахгүй байна. Тухайлбал Сүхбаатар аймгийн улаан ямаа ноолуураараа монголыг ноёрхож, баяндэлгэрчүүд төдийгүй улсын нийт малын 45% ямааны 80%-ийг эзлэж, цайрч, дугуйрч харагддаг богь мал, улайрч талын нэг тарж бутарч харагддаг болтол өссөн, мөн айл бүхэн азрага адуутай, машин мотоциклтэй болсон ч баяндэлгэр сумын нутаг хамгийн түрүүнд цөлжиж, алсын оторт сүүлийн гурав дөрвөн жил нүүж амьдралын гашууныг амсаж байтал 2007 онд бороо бага зэрэг орж, нутагтаа ихэнх нь эргэж ирсэн ч ургасан өвс нь шарилж голдуу шим муутай зодиг өвс ургасан гэнэлэй. Иймд арван хонинд нэг морь, нэг ямаа болтол цөөлж л хонь, үхэр, тэмээгээ өсгөж цөлжилтөөс гарсан туршлагыг монгол даяар нэвтрүүлэх цаг айсуйд нутгийн шар эсгийний тасархайн хувьд баяндэлгэрчүүдэд сонордуулж байна. Та бүхний энэ гашуун туршлага аль социалзмийн үеэс эхлэлтэй, зах зээлийн үед хөгжлийн туйлдаа хүрсэн бөлгөө.

Жишээлбэл нэгдэлжиж ТХМ-ын цогцыг эвдэж төрөлжүүлсэнээс нутгийн сонгомол улаан ямааг үүсгэж монгол даяар тарааснаас үүдэлтэй.

Тухайлбал : ТХМ-ыг малчин айл өрхтэй жишвэл нөхөр-адуу, эхнэр-хонь, хүүхэд-үхэр, аав ээж-тэмээ, нохой-ямаа хэмээн төсөөлж болно. Өөрөөр хэлбэл өрхийн тэргүүн эцэг-ТХМ-ын сор-азрага, айлын гал голомтыг бадраагч хүүхдийн эх-ТХМ-ын цөм-хонь, эцэг эхийн удам угсааг залгамжлагч хүүхэд-ТХМ-ын алтан дундаж үхэр, өрхийн шүтээн аав ээж-ТХМ-ын шүтээн тэмээ, амьтай ба амьгүй хөрөнгийн манаач-өрхийн гишүүн нохой-хонины хөтлөгч ямаатай дүйцэнэ хэмээв. Дүйцүүлэхийн тулд дүйцүүлсэн гэж өнгөц битгий бодоорой, монгол гүн ухаан гэдэг л энд л агуулагдаж байгаа билээ. Хамгийн энгийнээр төсөөлөхөд ямаа хонины хөтлөгч учир олон байж үл болно, нохой шиг үүрэгтэй юм бол мөн олон байж болохгүй, тэхдээ ямаагүй хонин сурэг байхгүй. Малчин-мал хоёр хүйн холбоотойг илэрхийлнэ. Малчид ТХМ-тайгаа таван төрлийн хэлээр ярьдаг төдийгүй ихэнхдээ дотоод сэтгэхүйгээрээ бие биеэ ойлгодог, харилцан бие биеэ хүндэтгэж байдаг.

Эндээс малчин айл өрх, ТХМ хоёр ихэр буюу нүүдэллэж хамтран амьдрахаар заяажээ. Хэрэв малчин нь хагас суурин амьдралд шилжвэл ТХМ-ын бүтэц эвдэрч үхрээс бусад мал сөнөх тавилантай байна.