Элбэрэлт сайн хүвгүүн номын шавь З.Цэрэндорж танд мөргөмүү

Ýëáýðýëò ñàéí õ¿âã¿¿í íîìûí øàâü

Ç. Öýðýíäîðæ òàíä ìºðãºì¿¿

ª÷¿¿õýí æèæèã ïðàêòèê ÷ òîì
îíîë áàéäãûã óõààðóóëñàí
øàâèàðàà áè áàõàðõàíà

Ç. Öýðýíäîðæèéí ïðàêòèê-îíîëûã òýíö¿¿õýí àâ÷ ¿çäýã ººðººð õýëáýë òîëãîé-ãàð õî¸ð çýðýã àæèëëàäàã, õîñ ìîðüòîé òºðñºí, èíæåíåð-åðºíõèéëºã÷äèéí íóòãèéí õ¿¿, ÝÕÈÑ-èéí àìèí ñ¿íñ øàâèéíõàà ýðäìèéí àëäàðûã òýìäýãëýæ áàéãàà áàÿðò ìº÷èéã õóâààëöñàíäàà òóéëààñ èõ áàÿðëàæ áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä òàíûã ãýð á¿ëèéí òººðãèéí õ¿ðäýíäýý òîëüäâîë : çóðãàà-åñèéí òîîíû íèéö¿¿ëýëò (¿ðæâýð) òºðèéí ñ¿ëäíèé õîñ çàãàñ (6*9)=54*2=108 áóþó ýðõíèé òîîãîîð íàñëàæ, ¿ð à÷ íàðàà 108 õ¿ðõèéã ¿çýõ õóâüòàé, æàðòûí òîîëîëîîð 12*9=108 íü åñºí ¿åäýý áàÿí òàðãàí, ºíºð ºòãºí àìüäðàõ òàâèëàíòàé õýìýýí áóóñíûã ãýð á¿ëèéí ìàòåìàòèê çàãâàðò îðóóëæ, êîìïüþòåðèéí ãåîìåòðýýð ä¿ðñâýë á¿ãä ººð ººðèéí ýöãýý òîéðîí ýðãýæ áóé êîíóñóóä ¿¿ñ÷, òàíûã òîéðîí õ¿¿õä¿¿èéí êîíóñóóä òîéðîí ýðãýæ áàéãààãààð òºñººëºãäºæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ëîãèê ä¿ðñëýëýýñ õýíèé õ¿¿ õýí áîëñîí, õýíèé òºëºº þó õèéæ áàéãàà, þó õèéæ á¿òýýõ èðýýä¿éòýé, õóâü òàâèëàí çýðãèéã êîìïüþòåðèéí ãåîìåòðýýð ä¿ðñýëæ ¿ç¿¿ëýâ.
Òàíû àæèë àìüäðàëûí ãóðâàí ¿åèéã õèé ìàãòàæ áè÷èõ ãýýã¿é, áîäèò ¿íýíèéã ìàòåìàòèêèéí õýëýíä õºðâ¿¿ëæ, êîìïüþòåðèéí ãåîìåòðýýð ä¿ðñëýæ, ¿çñýí õ¿í á¿ð ººð ººðèéí ¿çýë, áîäîë, ìýäðýìæ, ÷àäàâõààðàà óõààðàí ñýòãýæ õóâü õóâèéí ä¿ãíýëòýý ÷ºëººòýé ñýòãýí èëýðõèéëýõ áîëîìæ îëãîõ çîðèëò òàâüñàí òóë çóðàã á¿ðèéí äîð òàéëáàð áè÷èõýýñ òàòãàëçàâ.
Òóõàéëáàë çîõèîã÷èéí ýõíèé ñàíàà áîäîë íü:
Øàâèéí çàÿà òàâèëàí òýãø áóþó õî¸ð õ¿¿, õî¸ð îõèíòîé, õî¸ð õ¿ðãýí, õî¸ð áýðòýé, äºðºâèéí õî¸ð ñóóðüòàé äºð⺺ð àâñàí òîîíû õ¿¿õýäòýé ó÷ðààñ äºðâºí ìºðòýé, Äýýä áàÿí ¿ð õ¿¿õýä, äóíä áàÿí ýðäýì ìýäëýã, äîîä áàÿí ýä õºðºí㺠ãóðâóóëàíã òýíö¿¿õýí ýäëýæ áàéãààã áýëýãäýæ-ãóðâàí áàãàíàòàé òýãø ºíöºãò ìàòðèöààð òºñººëæ, ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ îðîëäëîãî õèéëýý. 1-ð ìºð, áàãàíûí ýõýíä 1947 îíû õàâðûí íýãýí ñàéõàí ºã뺺㿿ð Ẻí öàãààí ¿¿ëíýýñ öàõèëãààí öàõèæ, ìºíäºðòýé øèð¿¿í áîðîîíîîð Çàãèðûíä àÿíãà áóóñàí íü ºíäºð õ¿÷äýëèéí ºíäºð Öýåý õ¿¿ òºðæýý. Ìàë÷íû ãýðò çàÿàñàí õ¿¿ ýõèéíõýý öàãààí ñ¿¿ãýýð àìëàæ, õîíèíû ñ¿¿ë õºõºæ ºññºí áîëîõîîð áÿëäòàé, öîâîî ñýðãýëýí; õóðãà, èøèãýýð òîãëîæ ºññºí áîëîõîîð ýíýðýíã¿é, ýâñýã; òàâàí õîøóó ìàë ìàëëàæ ºññºí áîëîõîîðîî áîãûã äàãàæ ìàëëàæ õºäºëìºðèéí àìòûã ìýäýðñýí, áîäûã óõààíààð ìàëëàæ óõààí ñóóæ ãýðñ¿¿æñýí; íàéìàí íàñ õ¿ðýìöýý ñóóðèí ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ ýðäìèéí çàìàà íýýæ, àìüäðàëûí ãàøóóíûã çýðýã àìññààð íýã ìýäýõýä 18 õ¿ð÷ 10-ð àíãè òºãñºí, ýð áèå ºñ÷ öóñàí òºð뺺ñºº ÿñàí òºðºë ð¿¿ãýý øèëæèæ, ýðäýì íîì õººõèéí çýðýãöýýãýýð Õîëáîî÷èí á¿ñã¿éä ñýòãýë àëäàðñíààð çàÿàíû õàíèà îëæ, äºðâºí õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ áîëîí àæèë, àìüäðàëàà òýãøèð¿¿ëýí, ýíý ìàòðèöûã á¿òýýñýí çîõèîã÷ ìààíü õ¿í òºðëºõòºíèé èðýýä¿éí òºëºº õàðü

ãàðèãèéõàíòàé ñàéí õºðøèéí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõýýð öàõèëãààíñîðîíçîí ìîðèî óíàí, ýõ äýëõèéãýýñ òàñàð÷ áàéãààãààð ä¿ðñëýâ.
1-ð ìºðèéí 2, 2-ð áàãàíûí ýõýíä ãýð á¿ëèéí òººðãèéí ýðãýæ áóé êîíóñ íü õî¸ð õ¿¿, õî¸ð îõèíîîð ò¿ø¿¿ëñýí, ýõ íü äºðâºí óäàà äàõèí òºðæ ìºíõºðñºí, äºðâºí øèíý àéë ºðõ¿¿äýýð õ¿ðýýë¿¿ëñýí, åðòºíöèéí íýãýí áè÷èë á¿ëèéí òóëãóóð áîëîí ìàíäàæ áàéãààð ä¿ðñëýâ. Ýíý çóðãèéí íàðèéí òàéëëûã Ýð÷èì õ¿÷ ångineering ñýòã¿¿ëèéí ñ¿¿ëèéí äóãààðò Òîîí ëîãèê áà ãýð á¿ëèéí òººðãèéí õ¿ðä ãàð÷èãòàé ºã¿¿ëýëýýñ óíøèíà óó.
1-ð ìºðèéí 3, 3-ð áàãàíûí ýõýíä åðòºíöèéí á¿õ þì õîñ áàéäàãûí òàéëàë áóþó ¿¿ñýë, õºãæëèéí ¿íäýñ íü õ¿éñ áàéäàãûã òàíû ¿¿ñãýñýí äºðâèéã õî¸ð ñóóðüòàé 4-ººð ñýëãýñýí ñýëýãìýëèéã ¿ç¿¿ëýâ.

2-ð ìºðèéí ýõýíä ãýð á¿ëèéí ñ¿ëäèéã ¿ç¿¿ëýâ. Ñ¿ëäèéí òàéëàë :
Ãýð á¿ëèéí ñ¿ëäíèé àðàã ÿñûã áîñîî áàéðëàñàí òýãø ºíöºãò áàéõààð òºñººëâºë õî¸ð õàæóó òàë íü ýöýã çóðãààãèéí òîî òýâðýí, ýõ åñèéí òîî òýâðýí ººä ººäººñºº õàðæ çîãñîæ áàéãààãààð, äýýä, äîîä òàë íü òýíãýð ãàçàð áàéõààð ä¿ðñëýâ. Äóíä íü ãýð á¿ëèéí äîòîîä ºíºº áà èðýýä¿éí õóâü òàâèëàí, àìüäðàëûí æàìûã òýãø, íýýëòòýé áàéõààð ñýòãýæ, ñàíàìñàðã¿éãýýð ä¿¿ðýí õîðâîîä ñàíàìñàðã¿éãýýð ãýð á¿ë ¿¿ñäýãã¿é, õî¸ð áèåý äóðëàë õýìýýõ õýìæ¿¿ðýýð õýìæèæ, øàëãàæ áàéæ çîõèîäãûã òîîãîîð èëýðõèéëáýë :
Àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåìýýð 1-ýýñ 10 õ¿ðòëýõ òîîãîîð òººðãèéã òºñººëâºë àìüäðàë ãóðâûí òîîíîîñ ýõëýõ ó÷ðààñ (3+3+3=3*3=9 áóþó ãóðàâ äàõèí õóâèëñàí ÷ 3 õýâýýð áàéãàà ó÷èð ÿñàí òºðºëòýé) åñèéã ýð õ¿éñ ãýâýë (3+3=6=3*2; áóþó çóðãàà íü 3-ûã õýâòýý òýíõëýãýýð, åñèéã áîñîî òýíõëýãýýð òóñ òóñ 1800-ààð ýðã¿¿ëæ ¿¿ññýí, ¿ãýýð õýëáýë øóóä òºð뺺 ººð÷ëºæ áàéãàà ó÷èð ìàõàí òºðºëòºé) çóðãààãèéí òîîãîîð ýì õ¿éñèéã òºëººë¿¿ëýâ. Ýíäýýñ ýð õ¿í àëñûí ìýðãýí, ýì õ¿í îéðäîî ìýðãýí ó÷ðààñ ýíý õî¸ðûí òýíöýë äýýð ãýð á¿ë îðøèí òîãòîõ òóë ãýð á¿ëèéí òººðºã íü 6*9=54*2=108 õýìýýõ õàìãèéí áýëýãäýëòýé òîîãîîð, òîîíû äàðààëàë íü ºðòºíö ººðºº íàð çºâ ìºíõºä ýðãýõ õºäºë㺺í õèéæ áàéäàãûã òºëººëæ ýð, ýì õî¸ð çàãàñûã ñîëèâöóóëàí çóðñàí ýñâýë 6, 9-ûí õî¸ð ä¿ðñèéã íèéëáýë 8-ûí òîî ãàðàõ òóë ãýð á¿ëèéí á¿õ òººðºã òýãø áàéõ áýëýãäýëèé㠺㿿ëñýí ãýõ ìýò. Äýýð íü ãýð á¿ëèéí çàëãàìæ ÷àíàð, àç æàðãàëûã ãóðâàí èõýð õ¿¿õäýýð, õ¿í ººðºº ãàçàð òýíãýðèéí àëü àëèíààñ õèøèã õ¿ðòýæ àìüäàðàí, ãàçàðòàà øèíãýäãèéã ºíäºð õ¿÷äýëèéí ãàçàðòóóëàãààð õ¿ì¿¿íèé îðøèõûí òººðãèéã çóðàâ. 2-ð ìºðèéí 3-ò Òýíãýðèéí áàãàíà òàíûã õàðü ãàðèãò óðèãäàí î÷èæ, äýëõèéí äýýâýð äýýð òºðñºí ñîðòîîòîé ìîíãîë õ¿íèé òóõàé, õ¿í á¿õýí òàâàí öóë, í¿¿ðèéí òàâàí áóëàã, ãàðûí òàâàí õóðóóòàé çàÿàäàã ÷ áèä òàâàí õîøóó ìàëààðàà áóñäààñ èë¿¿ çàÿàòàé òºðñºí ó÷ðààñ äýëõèéí àíõíû çî÷èíîîð óðèãäàí, ëåêö óíøèæ áàéãààãààð òàíû àëäàðûí òººðãèéã èëýðõèéëýâ.

3-ð ìºð íü äàí áèëèãäëèéí ÷àíàðûã àãóóëíà. Ýõíèé ñàëõèí ñýíñ ýñâýë îãòîðãóéí õºëºãèéã çîõèîí á¿òýýæ öýâýð ýíåðãèéí àñóóäëûã øèéäýæ áàéõàä, õàòàãòàé íü åñèéí òîîã áýëýãäýæ, ãóðâàí èøòýé, ãóðâàí öýöýãòýé, ãóðâàí äýëáýýòýé öýöýã áàðèí, òàíû àìæèëòûí òýí õàãàñ ìèíèé õºäºëìºðèéí ¿ð øèì ãýäãýý ãàéõóóëæ áàéãààãààð, äàðàà íü äàðààëàë ¸ñîîð ¿ð õ¿¿õýä áèä òàíû ìýðãýæëèéã ºâëºí àâ÷, áîëîâñðîë ýçýìøèí òà õî¸ðûí á¿òýýñíèéã 40 õóâèàðààð äàâóóëàí áèåë¿¿ëíý õýìýýí íîìíîîñ ººð ºì÷ã¿éãýý𠺺ð ãàðèãòàé õºðøèéí õîëáîî òîãòîîõîîð íèñ÷ áàéãààãààð èðýýä¿éí òººðãèéã èëýðõèéëýâ.4-ð ìºðºíä ýçýí ìààíü òýíãýðýýñ óíààã¿é, äýëõèé ýõýýñ òºðñºí òóë ýõèéíõ íü çóðãèéã çóðæ õîéìîðò ÷èíü çàëàâ. Äàÿàðøëûí ýðýíä õ¿í ãàíöààð áèåýí äààæ àìüäðàõ íºõöºë áàãàñàæ, áóñäûí òóñëàìæ, õàìòûí õºäºëìºðººð àìüäðàõ áîëñíûã èëýðõèéëæ, àõ ä¿¿, àíä íºõºäèé íü òºëººëæ, ýñãèé ìàëãàéòàé ìîíãîë ýð ýíõ òàéâàíû öýíõýð òàãòàà õººðãºí ìýíä÷èëæ áàéõàä äýëõèéí íýðòýé ýðäýìòäýýñ îðîñ, àíãëè, ïîëüø, ÿïîíîîð áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëæ áàéãààãààð òàíû áîäîë, ãàäààä õàðèëöàà áóþó õàðèëöààíû òººðãèéã èëýðõèéëýâ.

Ýíý ìýò÷èëýíãýýð òàíû àæèë, àìüäðàëûí çàìûã äºðâºí ìºðòýé, ãóðâàí áàãàíàòàé ìàòðèöûí 12 ä¿ðñýýð òºëººë¿¿ëñýí íü 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìä áàãòààã¿é ó÷ðààñ æàðòûí òîîëîëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ëæ, 12 æèëýýð ¿åë¿¿ëýí çîõèîâ.
Ýíýõ¿¿ ìàòðèöûíã ãàðààð áîäîõîä öàã õóãàöàà, öààñ, îíîëûí ìýäëýã íèëýýä õýìæýýãýýð øààðäàõ ó÷ðààñ äàÿàðøèëûí ýöýã êîìïüþòåðýýð ãàðãàñàí õàðèóã äîð ñèéð¿¿ëáýë:

Ýðäýì åðººëò ýöýã Ç. Öýðýíäîðæ óëñûí ýðäýíý
Ýåýðã¿¿ ìýðãýí ýõíýð Àäèëáèø ãýðèéí ýðäýíý
Ýëáýðýëò òàõèìäóó îõèä, õ¿âã¿¿ä ¿¿ðäèéí ýðäýíý.

Òàíû 1-ðò ººðèéí ìýðãýæëýý ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õä¿¿ääýý ºâë¿¿ëýí, ¿å çàëãàñàí öàõèëãààíû èíæåíåð¿¿äèéã òºð¿¿ëñýí áàéãààä, 2-ò ººðèéí ìýðãýæèëýý øàâü íàðòàà çºâõºí ñóðàëöàõ õóãàöààíä òºäèéã¿é ¿éëäâýð ïðàêòèêò àæèëëàæ áàéãàà ¿åä ÷ á¿õýë á¿òýí áàã á¿ðä¿¿ëæ, æèë á¿õýí îíîë ïðàêòèêèéí õóðàë õèéæ îëîëò, äóòàãäëàà ä¿ãíýæ áàéäàãò, 3-ðò ýð÷èìõ¿÷íèé òîì ýíåðãèéí-ºíäºð õ¿÷äýëèéí ºíäºð Öýåý, áàãà ýíåðãèéí-öýâýð ýíåðãèéí ßïîí Öýåý íü õî¸ð ñàëáàðûã çýðýãö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ áàéäãûã áàõàðõàí òýìäýãëýæ, òýðã¿¿íèé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, òýðã¿¿íèé çîõèîí á¿òýýã÷, òýðã¿¿íèé óäèðäàõ àæèëòàí òàíüä àç æàðãàëûã õ¿ñ÷, ýðäìèéí ¿ð øèì íü óëàì ºãººæòýé áàéõûí ºëçèéòýé åðººëèéã ºðãºí áàðúæ áàéíà. .
2005 îíû ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí Áàëæèííÿì-Äàøíÿì äàâõöñàí ºäðèéí ñàéí öàãò áè÷èæ ºíäºðëºâ.

Òàíààð áàõàðõñàí ØÓÒÈÑ-èéí õ¿íäýò ïðîôåññîð, äîêòîð Õ. Ñ¿õáààòàð

ÓÁ. 2005. 11.26

Монгол мал заавал таван төрөл байхын шинжлэх ухааны үндэслэл

Ìîíãîë ìàë çààâàë òàâàí òºðºë
áàéõûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë

Õóðààíãóé
Äýëõèé ÿàãààä òàâàí òºâòýé áàéäàã âý? ãýâýë áóñàä ãàðèãóóäààñ àìüòàé áàéäãààð ÿëãàãäàõûí òóëä, õ¿íèé õºë, ãàðûí õóðóó ÿàãààä òàâ âý? ãýâýë áóñàä àìüä àìòíààñ ºíäºð õºãæñºí îþóí óõààíààðàà ÿëãàãäàõûí òóëä, ãýòýë ìýäýðõ¿éí òàâàí ýðõòýí, òàâàí öóë, ýäãýýðèéã äàãàñàí õèé, áàäãàíà õýìýýõ òàâàí ºâ÷èí, öàã òîîëëûí æàðàí òàâòûí ñèñòåìýýð ¿¿ññýí ãýõ ìýò òàâòûí ñèñòåìèéí íóóöûã ìýäýðñýí ìîíãîë÷óóä í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã òàâàí ººð ººð òºðëèéí ìàëààð á¿òýýñýí íü òºãñ áîëîâñðóóëñàí ìºíõèéí á¿òýýë, öàã òîîëîëûí æàðàíòàé õîëáîæ ºãñíººð ò¿¿íèé ìºíõºä îðøèõóéí áàòàëãàà, õ¿í òºðëºõòºíèé õºãæèëä îðóóëñàí õàíäèâ, äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí íýýëò þì. Ìàõ, ñ¿¿, àðüñ ¿ñ, ¿ðæèë øèì áà àìüäðàõ ÷àäâàð ãýñýí òàâàí øèíæèéã òàâóóëàíã ìàëûí òºðºë á¿ðèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí õàìãèéí áîëîìæèò äýýä õýìæýýãýýð îëãîæ, óäàìøóóëñàí íü øèíæëýõ óõààíû õýëýýð òîäîðõîéëáîë á¿ðýí ñóäëàãäàæ, òºãñ øèéäâýðëýãäñýí àñóóäàë ó÷èð óäàìûí ñàíãèé íü àëäàãäóóëàõã¿é õàäãàëàõ, áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëòºíä çîõèöóóëàí õàìãààëàõ àñóóäàëûã öàã àëäàëã¿é øèéäâýðëýæ áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä ë ìîíãîë ìàë÷èä, ìîíãîëûí çàñàã òºðèéí õàìòàðñàí áîäëîãî ÷èãëýãäýíý.
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ìàõ, ñ¿¿, àðüñ ¿ñ, ¿ðæèë øèì, àìüäðàõ ÷àäâàð, òàâ.
Îðøèë: Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë:
ª Òàâàí òºðëèéí ìàë áàéõ íü í¿¿äëèéí ìàë àæóéí îðøèí òîãíîõûí çàéëøã¿é áºãººä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ íºõöºë ãýäãèéã ìàòåìàòåêèéí øèíæëýõ óõààíû õýëýýð òîäîðõîéëæ áîëíî. Õàìãèéí öººí人 ãóðâàí õóøóó ìàëòàé áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü àìüæèðãààíä õ¿ðýëöýõã¿é áóþó õ¿ðýëöýýòýé áàéõ íºõöºë àëäàãäàíà.
§ Òàâàí õóøóó ìàëûí èääýã ºâñ óðãàìàë ÿëãààòàé ó÷èð íýã íóòàã áèë÷ýýðò õàìò èäýýøëýäýã, àäóó õèâäýãã¿é ó÷èð áààñ (îð÷èí ¿åèéí õýëëýãýýð õàãàñ áîëîâñðóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í) íü áóñàä ìàëä òýæýýë áîëíî. Õèâäýã ìàëûí ÿëãàäàñ á¿ðýí áîëîâñðóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í òóë ò¿ëøèíä çîðèóëàãäàíà. Ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí àéë ºðõèéí ò¿ëøíèé õýðýãöýýã àðãàë, õîðãîë, õºðçºí õàíãàæ áàéäàã áºãººä èðýýä¿éä ÷ ò¿¿íèéã ñîëèõ õÿìä, áýëýí ò¿ëø îëäîõã¿é.
¨ Íýãíèé äóòàãäëûã íºãººãººð íºõºæ áàéäàã, õîîðîíäîî õàðø øèíæã¿é. Àäóóíû ñýäðýã, ¿õðèéí ìÿëàí, õîíèíèé õîðõèðîî, ÿìààíû ãîäðîí, òýìýýíèé ãóâðóó çýðýã ºâ÷èí¿¿ä íü õóâèéí øèíæòýé áèå áèåäýý õàëäàõã¿é ó÷èð òºðºë ººð àòàë íýã ãýð á¿ëä áàãòàõ òàâèëàí çàÿàñàí. Àäóóã ¿õðèéí ÿñààð, ¿õðèéã àäóóíû ÿñààð óòàæ òàìèð îðóóëäàã, ºëäñºí àäóóíä ¿õðèéí áààñ çóòãàæ ñýõýýõ ãýõ ìýò.
© Áàéãàëüòàé ø¿òýí áàðèëäëàãààòàé ººðººð õýëáýë òºðñºí íóòãèéí ºâñ óðãàìàë, óñ, öàã óóðò çîõèöîí ¿ð øèìýý ºã÷, ºñ÷ ¿ðæèæ áàéäàã. Çàðàãäñàí áóþó àëäàãäñàí ìàë, òýð÷ á¿¿ õýë ãýäñýíä èðñýí óíàãà, èøèã, õóðãà õ¿ðòýë òºðñºí íóòàã ðóóãàà ã¿éäýã. Ìàë áàéòóãàé àëñ õîë ÿâñàí õ¿í ýõ íóòàã, ýõ îðíîî ãýñýí íýã ¿ç¿¿ðò ñýòãýëä õºòëºãääºã íü òºðñºí ºäðèéí òººðºã, òºðñºí íóòãèéí ¿ð øèìýý ¿ã¿éëæ, íýã ë ¿ë ìýäýãäýõ ç¿éë äóòàãäààä áàéãàà õýðýã áèç.
Èéì òýãø äºðâºí øèíæ õàäãàëàãäàæ áàéãàà íü òàâàí òºðºë ìàë íýã á¿ëä áàãòàí òîãòâîðòîé îðøèõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë ìºí.
Òàâàí õîøóó ìàëûí öºì íü õîíü
Öºì áîëîõûí ¿íäñýí øèíæ íü õîíü ãàíöààð á¿õ áèåýðýý ìàø èõ äóëààíûã ¿¿ñãýæ, òàñðàëòã¿é áóþó ºäºð, øºíºã¿é ÿëãàðóóëæ áàéäãààñ ãàäíà, ñ¿¿ë õýìýýõ èõ õýìæýýíèé íººö ººõººð áóñàä ìàëààñ, ò¿¿í÷ëýí õàëóóí õóøóóò àäóó äàëàíãààð ÿëãàãäàíà. Õîíèí ñ¿ðýã íýã ºðõèéí íèéò ìàëûí 50% -èàñ äýýø, ýñâýë äàí õîíüòîé ÷ áàéæ áîëíî. Áóñàä äºðâºí õóøóó ìàëûí àëèí÷ äàíãààð ºðõèéí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ ¿ë ÷àäíà.
Èéìä óëñûí õýìæýýãýýð õîíèí ñ¿ðýã áóñàä ìàëààñ õàìãèéí îëîí òîîòîé áóþó íèéò ìàëûí 40% -èàñ äîîøã¿é õóâèéã ýçëýæ áàéõ íü õàìãèéí çîõèìòîé ãýæ áàòëàæ áàéíà. Áîã íü õîîëîî îëæ èäýõ óâèäàñààð áîä ìàëààñ õóâü èë¿¿ çàÿàñàí, ãàçðûí õºðñèéã ãóðàâ ýðã¿¿ëæ õîîëëîõ ÷àäâàðòàé áàéäãûã ìàë÷èä àìüäðàëûí òóðøëàãààðàà òîãòîîñîí áîëíî.
Ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñèéí á¿õ ºðõ òºäèéã¿é òºâ ñóóðèíãèéí àéë ºðõèéí ºâëèéí ò¿ëøèéã äàí õºðçºí õàíãàæ áàéäàã íü äýëõèéí óëñ îðîíä çàÿàãààã¿é çºâõºí ìîíãîë÷óóäàä îíîãäñîí õóâü çàÿà ãýëòýé. Ýäãýýð á¿ñýä ìîä, í¿¿ðñýýð õàíãàíà ãýâýë ÿìàð èõ õºðºíãº, õ¿÷ çàðàõ áèëýý. Òýãâýë õîíèí ñ¿ðýã ìàë÷èí ýçýíäýý ºâëèéí óëèðàëä òóõòàé ºâºëæèõ íºõöëèéã õàíãàæ ºâºë溺 ²áàðüæ² ºãíº. Õîíèí ñ¿ðýã ýçíýý äºðâºí óëèðàëûí òóðø ìàõààð, çóí òàðàã ñ¿¿ãýýð, ºâºë ººðèé㺺 áîëîí ýçíèéõýý õ¿éòýí õóøóóò ìàëûã õýâòýðýýð, í¿¿ðñèéã îðëîñîí ò¿ëø (õºðçºí)-ýýð, 600Ñ õ¿éòýíä ÷ äààðàõã¿é äýýëýýð õàíãàäàã, îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí õýëýýð àñàð èõ õºðºí㺠îðóóëàã÷ ìåíåæåð þì.
Òàâàí õîøóó ìàëûí äàéâàð ÿìààí ñ¿ðýã
Ýäèéí çàñãèéí õýëýýð äàéâàð á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó àðâàí õî¸ð æèëä îðîîã¿é ó÷ðààñ èâýýë æèëã¿é ó÷èð õ¿éòýí òýñâýðëýõ ÷àäâàðã¿é, ìàõ íü ñýð¿¿í, ñ¿¿ íü øèíãýí, àðüñ ÷àíàðã¿é áàéòàë, ÷îíî íîõîé ýðãýõ, òýíãýð ìóóäàõ, õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãà áîëîõûã óðüäààñ ìýäýð÷ ãàçàð çàâ÷èëàí òóðãèõ çýðãýýð ýçýíäýý ìýäýý ºãäºã áàéãàëèàñ çàÿàñàí àâúÿàñûã àøèãëàõ çîðèëãîîð òýæýýäýã. Ìàë÷èä õîò öàéð÷ áàéâàë ººäëºõèéí øèíæ, áàðààíòàæ áàéâàë õîîñðîõûí øèíæ ãýäýã íü õîíü ÿìààíû òîîíû õàðüöàà îéðòñîíîîñ, áàãà çýðãèéí çóä, ãàí ýñâýë îãöîì õ¿éòðýõýä ÿìàà áººíººð õîðîãääîãûã ñàíóóëààä áàéãàà þì. Õîñ õóóëèàð õóðäàí õîðîãääîã ó÷ðààñ õóðäàí ºñäºã. ªºðººð õýëáýë ÿìàà áàÿæèõèéí ýõ, õîîñðîõûí òºãñãºë. ßìààíû ñ¿¿ãýýð óãæñàí õ¿¿õýä ìàø ò¿ðãýí ìàðèàëààä, öàðàé íü öàéðààä èõ çîõèìòîé áàéõàä õîíèíû ñ¿¿ãýýð óãæñàí õ¿¿õýä ìàðèàëàõã¿é òóðàíõàé õàòèíãàð áîëäîã. ßìààíû ÿñààð óòñàí ã¿¿ õýýë õàÿäàãã¿é. ßìààíû íîîëóóð äýëõèéí çàõ çýýëä ºíäºð ¿íý õ¿ð÷ áýëýí ìºíãºíèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íü ìàë÷äûã çàõ çýýëèéí ýõíèé õ¿íä äàâàëãààíààñ àâ÷ ãàðñàí òºäèéã¿é ºíººãèéí äàÿàðøëûí ¿åä äàíãààðøëûí îíöëîã øèíæ áîëîí ìàë÷èí çàÿàã õàìãààëàæ, õàäãàëæ áàéíà.
Àðâàí õî¸ð æèëèéí øèíæèéã àãóóëñàí òýìýýí ñ¿ðýã
Àðâàí õî¸ð æèëèéí á¿õ øèíæèéã àãóóëñàí áîëîõîîð òýìýýíèé æèë îðîõ ãýæ ¿ã¿é áóþó ÿìàð÷ çóä, ãàíä òýìýýã îòîðëîõ ãýæ ¿ã¿é, èéì íºõöºëä òýìýýíýýñ ººð ÿìàð÷ óíàëãà, òýýâðèéí õýðýãñýë ¿ã¿é áèëýý. Òýìýý ýíý øèíæýýðýý òàâàí õîøóó ìàëä ²õ¿÷ýýð² áàãòñàí þì. Òýìýý ñýæèã÷, ºñºëò óäààí, òºë íü áóñàä ìàëòàé õàðüöóóëàõàä õýâðýã òóë òºëëºõ ¿åä íü ìàë÷èíààñ àíõààðàë õàëàìæ øààðäàíà. Òýìýý áóñàä ìàëààñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü áàéãàëèéí õ¿íäðýë (ãàí, çóä çýðýã)-èéã òýñâýðëýõ ÷àäâàðòàé áóþó àìüäðàõ ÷àäâàð ºíäºð ó÷ðààñ õýò îëøðóóëàõã¿éí òóëä õî¸ð æèëä íýã óäàà òºëëºõººð, òýð÷ áàéòóãàé èõýðë¿¿ëýõã¿é çàÿàã áàéãàëü ººðºº ºãñºí þì.
Òàâàí õîøóó ìàëûí ñîð íü àäóó
Àäóó íü áóñàä äºðâºí òºðºë ìàëààñ óõààíààðàà èë¿¿, ýçýíäýý ýýëòýé, ìîíãîë õ¿íèéã ìîðüã¿éãýýð òºñººëºõ àðãà ã¿é ó÷ðààñ ñ¿ëäýí äýýðõ ìîðü áóñàä ìàëàà òºëººëñºí òºäèéã¿é, äýëõèéä ÷èíãýñèéí ìîíãîë õýâýýð, äýëõèéí óëñ ã¿ðýíòýé ìºð çýðýãöýí, õºãæèæ áàéãààãèéí áèëèã òýìäýã ñîð áîëîí áàäàð÷ áàéäàã. Äýëõèéä ìîíãîë òóóðãàòàíã çàðëàí òóíõàãëàñàí, äýëõèéí òàëûã ýçëýõýä ÿëàëòûí òýí õàãàñûã ¿¿ðñýí, òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ýöýã* àäóóí ñ¿ðãèéã îðëîæ ÷àäàõ èæ á¿ðýí òåõíèêèéã õ¿í òºðëºõòºí á¿òýýæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ ìîíãîë óëñ ñ¿ëäýíäýý ìºíõºëñºí. Ìîíãîë ýðèéí ñ¿ëä, òàâàí õóøóó ìàëûí ìàíëàé àäóóí ñ¿ðãèéí à÷ ãàâúÿà, ò¿¿íä áàéãàëèàñ ºãñºí óâèäàñûã º÷¿¿õýí ìèíèé óõààí òîîëæ ¿ë áàðíà.
Òàâàí õîøóó ìàëûí àëòàí äóíäà÷ ¿õýð
Õàëóóí áà õ¿éòýí õóøóóò ìàëûí ÿëãàãäàõ øèíæèéí àëü àëèíûã àãóóëñàí, 12 æèëä áàãòñàí òºäèéã¿é ãàíöààðàà æèëèéí ºíãº, îä ãàðàãûí ø¿òýí áàðèëäëàã, õóâü òàâèëàíã òîäîðõîéëæ áàéäàã. պ人 òºäèéã¿é õîò ñóóðèíä ÷ àìüäðàõ çàÿàòàé òºðñºí. Òàâàí õóøóó ìàëûã òºëººëæ ãàíöààðàà ¿ëäýõ õóâüòàé áàéæ ìýäíý. Òàâàí õóøóó ìàë äîòîð ãàíöààðàà íýã òºð뺺ñ ìîíãîë, ñàðëàã õýìýýõ õî¸ð ¿¿ëòýð áàãòñàí íü áàñ ë íýã ñóäëàõ íóóö áèç.
Áîä ìàëûí äîòðîîñ ¿õýð òàâààðëàã øèíæýýðýý õàìãèéí ºíäºð àøèãòàé.
Ýäèéí çàñãèéí õýëýýð: ¯õýð ñ¿ðýã õàìãèéí èõ ñ¿¿ ºãäºã, ìàõ íü àìòëàã, øºë ñàéòàé, àëü ÷ óëèðàëä õýðýãëýæ áîëíî. Ìàëëàãàà áàãà, äóòàãäàë íü çºâõºí áýëýí õîîëîíä äóðòàé. ªíººãèéí õ¿í òºðëºõòºíèé õºãæëèéí ÿâöàä òàâàí õóøóó ìàëààñ ¿õýð ñ¿ðãèéã ñóóðèíãèéí àìüäðàëä àâ÷ ¿ëäñýí íü ò¿¿íèé áàéãàëèàñ çàÿàñàí óâäèñûí à÷ ãàâúÿà þì.
Àðâàí õî¸ð æèëä õàëóóí õóøóóò õîíü, àäóóã äàãóóëæ ¿õýð îðñîí íü õ¿éòýí õóøóóò ìàëûã á¿ðýí òºëººëñºí ãýëòýé. ¯õýð àäóóíû áààñ íü áèå áèåíäýý ýì áîëäîã íü òàâàí õîøóó ìàëä áàãòàõûí ¿íäýñ, Òººðñºí õ¿í ¿õýðòýé òààðâàë øóóä õºº, í¿äã¿é öàñàí øóóðãàòàé áàéñàí ÷ ãýðë¿¿ãýý (õîò ðóóãàà) ÿâíà. Ýíý íü ÿìààíû øèíæòýé, áàðàã òóãàëòàëàà ñààëãàäàã íü òýìýýë¿¿ãýý àäèë, ìàõ, ñ¿¿ãýýðýý áóñàä ìàëààñ äàâóóòàé íü õóâèéí îíöëîã þì.
Òàâàí õóøóó ìàëàà ìàëëàäàã ìîíãîë òåõíîëîãè
ßëãàãäàõóéí áóþó õîñ îíîëîîð òàâàí õóøóó ìàëàà áîã, áîä ãýæ õî¸ðòûí òîîëîë ðóó øèëæ¿¿ëýí áîãûã í¿ä ñàëãàëã¿é äàãàæ ìàëëàõ áà áîäûã óõààíààðàà ìàëëàíà. Ýíý íü íýã àéë ºðõ òàâàí õóøóó ìàëàà ìàëëàõ àðãà áàðèëààñ ¿¿ññýí þì. Áîã ìàëàà àéë á¿ð äàãàæ ìàëëàäàã áîë áîä ìàëûã ºäºð øºíº ã¿é äàãàæ ìàëëàõ àðãàã¿é. Àäóóãàà ýçýí õ¿í óðò õºëèéí àìüòàí ó÷èð àëñûí áèë÷ýýðò áèë÷ýýðëýõýýð çîõèöóóëñàí, ººðººð õýëáýë ãýðýýñýý äóíäà÷ààð ãóðâààñ òàâàí êèëîìåòðèéí ðàäèóñòàé òîéðãèéí ãàäíà áàéõààð òîîöñîí áàéäàã. Íýã áàãèéí àéë ºðõ á¿ãä áèå áèåèéíõýý àäóó, òýìýýã èì òàìãààð òºäèéã¿é óã óäìààð íü ìýäýæ áàéäàã ó÷èð àäóó, òýìýý íèéòèéí ìàëëàãààòàé áàéäàã.
Óõààíààð ìàëëàõûí îíîëûí ¿íäýñ íü ÿìàð ÷ àìüòàíû òºðñºí íóòãèéí ºâñ, óðãàìàë, óñ íü á¿õ íàñíû àìüäðàëûã äààõààð áàéãàëèàñ õóâààðèëàæ ºãñºí õóâü çàÿàãààð òîäîðõîéëîãäîíî. Çóä áóþó ãàíòàé íóòãèéí ìàë îòðîîð ºâñ, óñ ýëáýã ãàçàðò î÷èõîä òºäèéëºí èäýýøèõã¿é òºðñºí íóòàã ðóóãàà ã¿éãýýä òîãòääîãã¿é ó÷èð í¿ä ñàëãàëã¿é ìàëëàæ áàéæ îòîðûí õóãàöàà äóóñãàæ, áóöàõ áîëîõîä áîä ìàëûã íóòãèéí ç¿ã çàëàõàä ë ºäºð, øºíºã¿é ÿâñààð íóòàã, óñàíäàà î÷íî.
Ìîíãîë Óëñ ÷àíàðòàé, öººí ìàëòàé áàéæ ¿ë áîëíî
×àíàðòàé öººí ìàëòàé áîëîõ òóõàé óõóóëãà õýòýð÷, èõ õóðëûí äàðãà, ãèø¿¿ä, åðºíõèé ñàéäûí ÷ àìíû óíøëàãà òàðèíà áîëæýý.
ªâãºä äýýñèéí îëîí ¿åèéí óõààíò õºäºëìºðººð á¿òýýñýí, äýëõèéä ãàíöààð ¿ëäñýí, ìîíãîë òàâàí õóøóó ìàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àñóóäàë íü íýã ¿åèéí íàñíû õ¿íèé õèé÷ýõ àæèë áèø ãýäãèéã ºíãºðñºí 70-í æèëèéí òóðøëàãà õàðóóëëàà. Ýíý õóãàöààíä áîã ìàëàà, ¿õðèéã ýðëèéçæ¿¿ëýýä îëñîí àìæèëòàà çàõ çýýë ýõëýìýãö ²ñàéí ýð÷¿¿ëèéí ãàðûí àÿûã äààëã¿é² óñò÷èõëàà. Ýíý íü ÷àíàðæààã¿é ãýäãèéã íîòëîíî. ×àíàðæóóëàõ íü ÷óõàë áîëîâ÷ öººí áàéæ áîëîõã¿é ãýäãèéã áàòëàÿ.
Öººí, ÷àíàðòàé ìàëòàé, õàãàñ ñóóðèí õýëáýðò àëü õýäèéí øèëæñýí, óñ áèë÷ýýð òîõèðñîí íóòàãàà àëü õýäèéí ýçýìøññýí, ãýðòýý îéðûí õýðýãöýýíèé ãóòàë õóâöàñàà õèéæ õýðýãöýýãýý õàíãàäàã áóðèàä àðä ò¿ìýí áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé õàíãàéí õàìãèéí ñàéõàí áèë÷ýýð óñòàé ãàçàð íóòãèéã ýçýìø÷èõñýí, õàãàñ ñóóðèíãèéí àìüäðàëä îð÷èõñîí, ãóðâàí õóøóó ìàëòàé ãýõ áîëîâ÷ ìàë ñ¿ðãèéí öºì íü ¿õýð áîë÷èõñîí, í¿¿äëèéí áóñ õàãàñ ñóóðèíãèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã. Ìàë íü áàéãàëèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷èõñàí ººðººð õýëáýë ºâºë áèë÷ýýðò ãàðàõã¿é, òîãòìîë òýæýýæ áàéäàã ó÷èð òîëãîéí òîîãîîð öººí, àøèã øèì ñàéòàéãààñ áóñäàä èë¿¿÷ëýõ, çààçëàõ ìàë õîâîð çºâõºí ºðõºº áîðëóóëíà.
Ìàë÷äûí èõýíõ ãîâü, õýýðèéíõýí áèë÷ýýðèéí íººö äóòìàã, óñ áèë÷ýýðèéí äààö õ¿ðýëöýýã¿é çýðãýýñ õàìààð÷, òàâàí õóøóó ìàëûí öºì õîíü ó÷èð öººí áàéæ áîëîõã¿é, íýã ñóóðü ìàëûã ºâºëæèí òýæýýãýýä îíä îðóóëíà ãýæ áàéäàã ã¿é, ìàë÷äûí áýëòãýæ áàéãàà, çàñãààñ ºã÷ áóé òýæýýë áîë çºâõºí öàã çóóðûí ò¿ð áýðõøýýëèéã äàâàõ òºäèé þì.
Þì á¿õýí õî¸ð òàëòàé îëîí ìàëòàé áàéæ ë èë¿¿ã íü áîðëóóëæ õîòûí áèäíèéã òýæýýíý. Ìàë÷èí àéë ºðõ á¿ð ÷àíàðòàé öººí ìàëòàé áîë÷èõâîë ãýð á¿ëýý ë òýæýýõýýñ èë¿¿ ãàðàõã¿é òºäèéã¿é ò¿ëøíèé àñóóäàë ÿàõ âý? çýðýã îðîí íóòãèéí øèíæòýé îëîí àñóóäàë óðãàí ãàðíà. 1000 ìàë÷èí, àâðàãà ìàë÷èí öîë îëãîæ óëñààñ øàãíàæ óðàìøóóëäàãûí óòãà ó÷èð óã ìàë÷èíû õºäºëìºðèéã ¿íýëæ óðàìøóóëàõààñ ãàäíà ººðèéí õýðýãöýýíýýñ äàâæ áóñäàä àõ ä¿¿ òºðºë òºðºãñºä íóòãèéí çîí îëîíä òºäèéã¿é óëñûí òºñºâò õóâü íýìðýý îðóóëæ ýõëýëýý ãýäãèéã àðä ò¿ìýíäýý çàðëàæ, òóðøëàãûã íü äýëãýð¿¿ëæ áóé òºðèéí áîäëîãî ãýäãèéã òºð çàñàã ìèíü îéëãîîñîé õýìýýí áè÷èæ áàéíà. Áàéãàëü ººðºº öººëººä ºã÷ áàéõàä öººëºõ òóõàé ÿðèàä ÿàõ âý?, çóäíààð ÷àíàðòàé öººí ìàë ¿ëääýã ó÷ðààñ õóðäàí ºñäºã ø¿¿äýý. Ñóâàé, áàãà íàñíû îõèí ìàë (ãóíæ, äºíæèí ¿õýð, áàéöñàí ã¿¿, çóñàã õîíü, ÿìàà) áàéãàëèéíõàà çîõèöëîîð ¿ëääýã. Çóäíààñ ¿ëäñýí ìàë õî¸ðîîñ ãóðâàí èõýð òºë ãàðãàí ãåîìåòðèéí ïðîãðåññîîð ºñäºã íü áàéãàëèéí çîõèöîë áîëõîîñ áèø, õ¿íèé á¿òýýë áèøýý. Ãîâüàëòàéí øàðãà ñóìàíä èíãý èõýðëýæ ìîíãîë äàÿàð õ¿í á¿ðèéí ñýòãýëèéã ñýðãýýñýí áàÿðò ìýäýý ñîíñîõîä ãóíæèí òýìýý èõýðëýñýí íü áàéãàëü àìüòàäûí õîîðîíä áàéäàã ø¿òýí áàðèëäëàãà áóþó òýìýý ºñºõ ýêîëîãèéí íºõöºë àëäàãäààã¿é ãýäãèéã çàñàã òºð人 ìýäýýëæ áàéãàà õýðýã. Ìîíãîë÷óóä èíãý èõýðëýõýä ó÷èðã¿é èõ áàÿðëàæ òºðèéí òýðã¿¿íäýý ìýäýýëæ íóòàã óñààðàà òýìýýã ºñºõ íü ãýæ áàÿðëàäàã àòëàà, ¿íýý èõýðëýõýä ñýæèãëýæ, õîòíû àéëäàà ÷ õýëýëã¿é íóóäàã íü ìºí ÷ ãà÷èðõàëòàé áèç. Ýíäýýñ èõýðëýõ íü òýìýý ºñºõèéí áýëýãäýë áàéõàä ¿õýð õîðîãäîõûí òýìäýã áîëäîã íü ìàëûã ºñãºõ, öººð¿¿ëýõèéã áàéãàëü ººðºº çîõèöóóëæ áàéäàãûã íîòëîæ áàéíà.

Та саналаа COMMENTS гэсэн дээр дарж бичнэ үү

Монгол технологийн хөгжлийн түүхээс

Ìîíãîë òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ò¿¿õýýñ

Í¿¿äýë÷äèéí òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíààð òºãñ áîëîâñðîãäñîí, áàéãàëèéí òàâòûí ñèñòåìýýð á¿òýýñýí ãýð, ýìýýë, ìîíãîë õóâöàñ, öàé ìýòèéí òºãñ á¿òýýë¿¿ä îëîí áàéíà. Ýäãýýð á¿òýýëèéã öààøèä ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ áóþó õèéö, á¿òýöèéã ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é, çºâõºí ãî¸õ, ÷èìýõ, ãàíãàëàõ, óð õèéö îðóóëàõ çýðýã ãîî ñàéõíû çàñàë õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë : Ãýð íü ãåîìåòðèéí õýëýýð äóãóé ó÷èð õàìãèéí èõ áàãòààìæòàé, õàíà íü öèëèíäð, öýýæ íü îãòëîãäñîí êîíóñ, äóëààí òåõíèêèéí îíîëîîð òîéðãèéí òºâ äýýð õàëàëòûí ñèñòåì íü áàéðëàäàã íü äóëààíûã òîéðãèéí ðàäèóñààð ç¿ã á¿ð ë¿¿ãýý äàìæóóëíà. Äóëààí äàìæóóëàëòûí îíîëîîð áîõèðäñîí àãààðàà ãàäãàø ãàðãàõ, íàðíû ãýðëèéã íàð ìàíäàõààñ, øèíãýòýë àâàõààð òîîöîæ òîîíûã äóãóé õýëáýðòýé á¿òýýñýí, àãààð õàëàõààðàà õºíãºð÷ äýýøýý õººðäºã îíîëîîð ãýðèéã á¿õýëäýý àãààðàà áàéíãà ñîëüæ áàéõààð òåõíèêèéí õýëýýð ñàëõèâ÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéõààð á¿òýýñýí. Õàíà-óíèéã 纺ëºí õîëáîîãîîð, óíü- òîîíûã õàòóó õîëáîîãîîð, õàíà-õààëãûã õàòóó-纺ëºíèé õîñëîëîîð, õàíàíû ìàòààñ õèéö, õàíûí ¿äýýñèéã òýìýýíèé ¿äýýðýýð ¿ääýã íü ýõëýýä 纺ëºí áóþó íîéòîí øèðýýð ¿äýæ ààæèìäàà õàòàõäàà õàíûã ýâõýõ, äýëãýõýä ñààäã¿é áàéõààð òîõèðñîí õýìæýýíä õàòàæ õàòóó õîëáîîíä øèëæäýã íü áàðèëãûí èíæåíåðèéí íàðèéí òîîöîîí äýýð ¿íäýñëýãäñýí ìàø ºâºðìºö, òºãñ õèéö ìºí áèëýý. Õîíèíû íîîñîîð õèéñýí á¿ðýýñèéã (äýýâýð òóóðãûã) ñîëèõ òèéì ìàòåðèàëûã õ¿í òºðëºõòºí õèéæ ÷àäàà ã¿é ë áàéíà. Ýñãèé õèéõ ìîíãîë òåõíîëîãè ÷ õóó÷èðààã¿é áàéíà. Á¿ðýýñèéã áóñàä ìàëûí íîîñ, íîîëóóð, õººâðººð õèéæ áîëîõ óó, õèéäýã ¿¿, àìüäðàë äýýð õèéñíèéã ¿çñýí ¿¿ ãýõ ìýò ìàø îëîí àñóóëòûã õ¿¿õäýä òàâèõàä çºâ õàðèóëòûã õîòûí õ¿¿õäýä õ¿íääýæ íèëýýä áóäèëæ áàéõàä, õºäººãèéí õ¿¿õä¿¿ä õÿëáàðõàí õàðèóëíà. Ýíäýýñ í¿¿äëèéí áà ñóóðèíãèéí ñóðãàëòûí ñèñòåì òýìýý, ÿìàà øèã ÿëãààòàé, çýðýãöýí îðøèæ, õàðèëöàí áèå áèåíýý òýòãýæ áàéõ òàâèëàíòàé, äàíãààðøëûí íýã øèíæ áîëîé. Ãýð íü óÿí õàðàìõàéí õ¿÷íèé îíîë äýýð òóëãóóðëàñàí ó÷ðààñ õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãà, ¿åð, ãàçàð õºäëºëòºíä õàðüöàíãóé òîãâîðòîé. Ãýðèéí áîëîí ýìýýëèéí ìîäûã ãàíö ÷ òºìºð õàäààñ ã¿é, ìîäîí õàäààñààð áîëîí ìîíãîë÷óóäûí ººðñäèéí õèéñýí ²øàð² öàâóóãààð íààæ õèéäýã. Ýìýýëèéí ìîä íü ÿìàð÷ äîãøèí ìîðèíä ç¿¿æ òàâèõàä á¿¿ðýã, õàâòàñ íü ýìòýð÷ õàãàðàõààñ íààëòààðàà ñàëàõ ãýæ ¿ã¿é. Ýäãýýð çîõèîã÷ã¿é á¿òýýë¿¿ä íü ìîíãîë õ¿íèé äàëä ìýäëýãýýð á¿òýýãäñýí àìüäðàëààð øàëãàãäàí ºíººã õ¿ð÷ èðñýí òºäèéã¿é èðýýä¿é õîéòîä ÷ ìºíõðºí äàíãààðøëûí íýãýí øèíæ áîëîí ¿ëäýíý. Çîõèîã÷òîé ìºíõºðñºí á¿òýýë¿¿ä ÷ ¿é ò¿ì áàéíà: Óóëàí äýýð õóäàã ãàðãàñàí óëñ îðîí õèð îëîí áàéäàã áîë? Äîãøèí (õóðö óõààíò) íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà ñ¿ì áàðèõ ãàçðàà òîâîë÷èõîîä, àìüäðàëûí àìèí ñ¿íñ óñàà îëîõîîð øèíæýý÷äèéã öóãëààãààä ººðºº äàãóóëààä õóäàã ãàðãàõ öýã õàéõààð óóë ººä ÿâæ, íèëýýä óäààí ÿâàà áèç, øèíæýý÷äèéí çàðèì íü óðñàæ áàéãàà ãîë áàðààäàæ áóó÷èõààä õóäãààð ÿàõ ÷ þì, çàðèì íü áýëýýð ãàçðûí õýýëýýð õàéõã¿é, òýíýã þì óóäàà, õóòàãò, äîãøèí íî¸í õóòàãò õýìýýí ºðãºìæëºõ äóòàì äàâðàõíóóäàà õàéðõàí õàéðõàí ãýæ øèâíýëäýõ íü øèâíýëäýæ, äîòðîî áîäîõ íü áîäîæ ÿâñíàà íýã àðàé çîðèãòîé íü õóòàãòàà òà ÿàãààä óóë ººä àâèðààä áàéãàà þì áý? ãýýä áýë ð¿¿ ÿâàõ ñàíàë ãàðãàõàä ÷èíèé òîëãîéí õààí ÷ õàòãàñàí öóñ ãàðíà áèçäýý õýìýýí äîãøèðñíîî ýíä óõ ãýæ ãàðãàñàí õóäãûã àðä÷ëàëûí ýõíèé ¿åä Ðàâæààãèéí ñ¿ìèéã ñýðãýýí áîñãîñîí ¸ñëîë äýýð ñàéí íºõºð Ã. Öýâýãñ¿ðýíãèéíõýý áóÿíãààð ¿çñýíäýý ºðòºíöºä äàõèí í¿ä íýýæ, íàäàä ìºí ÷ èõ óõààðëûã ºãñºí人, ¿ã¿éäýý 21 îíû õóâüñãàëûí à÷ààð òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí ãýæ ìóíõàð÷, èõ ñóðãóóëèéí áàãø ãýæ îâîîæ áàéñíàà íàì äàðóóëæ, ººðººñºº è÷èæ, ìîíãîë÷óóä í¿¿äëèéí óõààíààðàà ÿìàð èõ ç¿éëèéã á¿òýýñíèéã ãàéõàõ áîëñîí þì. Ìîíãîëûí óòàé õýìýýõ Çàíàáàçàðûí óóëûí îðîé äýýðõ ñ¿ìèéí õóäàã ãýýä óóëàíäýýð õóäàã îëîí áàéíà. Òåõíèêèéí ºíäºð ñýòãýõ¿éòýé ìîíãîë ãýäãèéã òîîëæ áàðøã¿é îëîí æèøýýíèé íýã íü óðàí ßðèíïèëèéí (Ñ¿õáààòàð àéìãèéí õàðúÿàò) õèéñýí õààëãà íýýõýä ŅÓðàí ßðèíïèëèéí õèéñýí õààëãà, õààõ á¿ðä õºëñ íü áàãàäñàí õààëãàņ ãýæ äóóãàðñààð õºëñèé íü íýìýýä ºãñºí äàðèéä íóãàñ õàâèàñ ãàíö øààíòàã ñóãëààä ë äóóãàðõàà áîëüñîí ãýäýã, ßðèíïèëãóéí õóäãààñ óñ 纺äºã ÿìàà íü îð÷èí ¿åèéí ðîáîðò, õºõºº äîíãîääîã òîãëîîì, ìàøèíä ìèéë õèéãýýã¿é áàéõàä ìèéëòýé ìîðèí òýðãý, òýðýãíèé 캺ðíèé õàìãààëàëò òºìºð öàãàðèãûã òýâíýýð òàâàí êã-èéí ëàíòóóãààð öîîëñîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë¿¿ä, Ò¿âøèí øèðýý ñóìûí èðãýí óðàí Ìîíõîîðîéí ìîäîîð ñèéëñýí î¸äëûí ìàøèí, ìºí ¿íñ àñãààä áóöààä èðäýã òýðãýíöýð ìýòèéí ¿é ò¿ìýí á¿òýýë¿¿ä, àëò ìºíãºíèé äàðõöóóëûí ãàéõàìøèãò á¿òýýë¿¿ä, ñèéëáýð¿¿ä ìºíõðºí àéìàã, õîòûí ìóçåéí¿¿äýä ä¿¿ðýí áàéíà. ªíººäðèéí ìàë÷äûã àâòîìàøèí, ìîòîöèêëü, òåëåâèç, íàð ñàëõèíû öàõèëãààí ¿¿ñãýã÷, ðàäèî õîëáîîã¿éãýýð òºñººëºõ àðãà ã¿é áîëñîí íü ìàë÷èä òåõíèêèéí çîõèõ õýìæýýíèé áîëîâñðîëòîé áîëñíûã ãýð÷èëíý. ¯õýð òýðýã, òýìýýí òýðýãýí òýýâýð õàÿãäàæ, òýìýýã çºâõºí ãîâü õàíãàéí òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò уналганд õýðýãëýæ áàéíà. Áàéãàëü äýëõèéí òîãòîö, ò¿¿íäýýðõ àìüäðàë, îä ãàðàãûí ø¿òýëöýý òàâòûí òîîëîëûí ñèñòåì äýýð òîãòîæ áàéäãûã óõààð÷ òàâàí õîøóó ìàë, ìàëàà áàéãàëèéí ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ öàã òîîëëûí æàðàí (12æèë*5=60), ìàëàà äàãàæ àìüäðàõ îðîí áàéð-ãýðèéã íýã èæ á¿ðäýë áîëãîí òºãñ á¿òýýñýí íü òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñ ìºíõºä îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ, áàòàëãàà ìºí. Í¿¿äëèéí ìîíãîë÷óóäûí òàâòûí ñèñòåìèéí á¿òýýë¿¿ä íü äîòðîî òàâàí èõ, òàâàí áàãà õýìýýõ õî¸ð õýñãýýñ òîãòîíî: Ãýð íü õàíà, óíü, òîîíî, áàãàíà, õààëãà áà á¿ðýýñ íü äýýâýð, òóóðãà, öàâàã, ºðõ, ¿¿ä ãýñýí òàâàí ýä àíãèàñ á¿ðäýõ áºãººä ýíý äàðààëàëààð áàðüæ, óðâóó äàðààëëààð áóóëãàäàã íü òåõíèêèéí èæ á¿ðýí øèéäýë áºãººä ìîíãîë÷óóä ãàçðààð õºëºãëºæ, òýíãýðýýð òýòã¿¿ëæ áàéäàãûí áýëýãäýë òºãñ ìîíãîë ãýðèéã á¿òýýñýí þì. Ãýðèéí òàâàí áàãà: àâäàð-ñàâ, îð-äýâñãýð, çóóõ-ÿíäàí, ºëã¿¿ð-òîãîî øàíàã, äàíõ-ñàâ ñóóëãà; Ýìýýë: ìîä, äºðºº, ã¿ëýì, òîõîì, îëîì æèðýìíýýñ á¿ðäñýí òàâàí èõ áàéõàä ýìýýëèéí òàâàí áàãà: õîéò óðä õÿð, äýâø-îëîìöîã, õî¸ð âààáàð-äºðâºí äàðóóëãà, óðä áà õîéò íàéìàí ãàíçàãà, äºðººíèé õàìãààëàëò; Õóâöàñààð: òàâàí èõ-ìàëãàé, äýýë, á¿ñ, ºìä, ãóòàë; Õóâöàñíû òàâàí áàãà: äîòóóð ìàéê-òðóñîê, öàìö-ºìä, òýëèé, îéìîñ; äýýë: çàõ, àð ºâºð ýíãýð, á¿ñ, àð ºâºð õîðìîé, áàðóóí ç¿¿í õàíöóéãààñ á¿ðäýõ áºãººä ìîíãîë õ¿íèé ñ¿íñ íü á¿ñýíäýý áàéäàã. Õîîëîíä: òàâàí öóëûí øºë-äýë¿¿, ýëýã, Ẻð, óóøèã, ç¿ðõ; -òàâàí èõ. Òàâàí áàãà: õîäîîä, ºëºí, õîñ-õîøíîãî, ñàðõèíàã, îëãîé; òàâàí òýðã¿¿í ìàõ: ñýýð, äàë, äºðâºí ºíäºð õàâèðãà, øààíò ÷ºìºã, õîøèíîã. Õ¿í àäóó õî¸ðûã áàéãàëààñ èõýð çàÿàñàí ó÷ðààñ àëèâàà òåõíèêèéí õ¿÷ ÷àäàë, á¿òýýìæèéã ìîðèíû õ¿÷ýýð õýìæäýã íü ìîðèéã òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ºâºã, ò¿¿íèéã äóóðàéëãàæ òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëñýí ãýäýãòýé õýí ÷ ìàðãàõã¿é áèçýý. Өөрөөр хэлбэл Ìîíãîë÷óóäûí àæ àìüäðàëäàà õýðýãëýæ çàíøññàí ýäãýýð òåõíèêèéí õýðýãñýë íü òºãñ øèéäâýðëýãäñýí áóþó òºãñ áîëîâñðîãäñîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë, äàõèí äàâòàãäàøã¿é íàðèéí ìîíãîë òåõíîëîãèîð õèéãäñýí òóë äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð ìºí. Øèíæëýõ óõààí ÷ øèíæ íü òàâòûí ñèñòåìèéí íóóö óâüäàñûã ìýäýð÷, ò¿¿íèéã àæ àìüäðàëäàà õýâøèë áîëãîñîíä îðøèíî. Ìîíãîëûí áóñàä óëñ îðíîîñ ÿëãàãäàõ îíöëîã áîë õ¿í áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäãýý ã¿íýý óõàìñàðëàæ, á¿õ àìüäðàë ¿éë àæèëàãààãàà áàéãàëèàñ ñàëãàëã¿é, áàéãàëèà ø¿òýæ, çîõèñòîé àøèãëàæ óíàãàí òºðõèéã õàäãàëæ ºíººã õ¿ðñýíä ë îðøèíî.

Бурхан халдун уулын хишгийг хүртсэн нь

Áóðõàí õàëäóí óóëûí õèøãèéã õ¿ðòñýí íü

Òºðèéí òàõèëãàò бурхан халдун óóëàíä àÿëàñíààð õèéìîðü ñýðãýæ, áèå ñýòãýë àðèóñàæ, äàõèí òºðñºí ëóãàà àäèë áîëîâ.
Бурхан халдун óóëûí îðãèë äýýðýýñ (эхний зураг оргил дээр) äºðâºí ç¿ã, íàéìàí öîâõèñò ìýëìèé òàâèõàä :
1.Àð øèëíýýñ Îíîíãèéí ãîë, áàðóóí ñóãààñ íü Òóóë ãîë, ç¿¿í ñóãààñ Õýðëýí ãîë ýõ àâàí ººð ººðèéí õóâü òàâèëàíãààð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí ç¿¿í òàëûã ãóðàâ õóâààæ ò¿¿í äýýð îðøèí àìüäàð÷ áóé àìüòàé á¿ãäèéã ººð ººðèéí îíöëîãûã øèíãýýñýí ìºíõèéí óñààð òºäèéã¿é åðòºíöèéí îðøèí áàéõûí äºðâºí ¿íäýñ àãààð, ãàë, øîðîî ãóðàâûã òºð¿¿ëæ, àìüäðàëûã òýòãýæ áàéíà. Áóðõàí õàëäóí óóëûã õ¿íòýé ç¿éðëýâýë ýäíèéõ Îíîí, Õýðëýí, Òóóë ãóðâàí îõèíîî õàäàìä çýðýã ìîðäóóëæ áàéãààãààð ëîãèê ñýòãýëãýýãýýð ä¿ðñëýæ áîëíî.

Аялалын ахлагчид: Чулуун (ганган хүрэн), Сүхбаатар( хонины цүзгэр хээр), Дашдорж (гоё хонгор) морьд оргил дээр

2. Áàðóóí õîéíîîñ íàìóóõàí 纺ëºí ñàëõè öýëñ öýëñ ¿ëýýæ áàéãàà íü áàéãàëü ººðºº àìüñãàëæ áàéãàà þì øèã áàéëàà. Ýíäýýñ óñíû òºäèéã¿é ñàëõèíû ýõ ¿¿ñâýð ãàçàð áîëîõûã ìýäðýâ. Ñàâäãèéí óóäàã ðàøààí óñ íü áîëîëòîé òîì íóóð óóëûí áàðóóí óðä ñóãàíä öýëýëöýæ áàéõûã õàðàâ. 3. Îðãèë äýýðýýñ ç¿¿í òèéø õàðàõàä îðîé íü í¿öãýí óóëñûí òîãòîö, áàéðøèë íü ¿¿íèéã äóóðàéëãàæ îð÷èí ¿åèéí óðàí õèéöòýé, õîò áàéãóóëàëòûã õèéæýý õýìýýí ñýòãýãäýíý. Áàðóóí, áàðóóí õîéò ç¿ãòýý åðäèéí õàíãàé ãàçðûí óóë ìîä ¿ðãýëæèëýí õàðàãäàíà.

4. Îðãèëäîî áàðóóí óðä òàëààñàà ãàð÷ áàéõààð çîðèóëàãäñàí áàéøèíãèéí øàò øèã áàéãàëèéí á¿òýýñýí øàòòàé íü íýí ãàéõàëòàé. (Хоёрдох зургийн дээд талд байгалийн шатны байршлийг ажиглаарай.)

Óóëûí òàãò äýýðõ õàìãèéí îðîéíû ìîä áàðóóí õîéò òàë íü í¿öãýí òºäèéã¿é ¿æèð÷ ãàíäñàí, ìº÷èð íàâ÷ íü ç¿¿í óðä òàëäàà Ẻãíºðºí óðãàñàí áàéõûã àæèãëàæ(гуравдах зураг) Ìîíãîëûí ñàëõè áàðóóí õîéíîîñ áàéäãûã áàòëàæ áàéíà õýìýýí õàìò ÿâæ áàéãàà Õ¿ì¿¿íëýãèéí áàãø Öýðýíäýý öýöýðõýæ, õýä àëõàæ áàéòàë Ìîíãîë÷óóäûã ñàëõè àãààð àðèóñãàæ áàéäàã þì áàéíà õýìýýí ñýòãýëä îä õàðâàõ øèã áîäîãäîæ, ìèíèé ç¿ðõíèé öîõèëò äýýøëýõ òóòàì òàéâøèð÷, àìüñãààäàõ íü áàãàñàæ áàéâ. Öààø íü óðãóóëàí áîäâîë :
Ìîíãîë, îðîñ, õÿòàä ãóðâàí ¿íäýñòýíã òàâàí ìàõáîäîîð àíãèëâàë Ìîíãîë÷óóä õèéí ìàõáîäòîé, Îðîñóóä óñàí ìàõáîäòîé, Õÿòàäóóä øîðîîí ìàõáîäòîé, õàð àðüñòàíä ãàë ìàõáîä îíîãäîæ ººðººð õýëáýë ýäãýýð ¿íäýñòí¿¿äèéí õèéìîðèéã ñýðãýýæ, áèå ñýòãýëèéã íü àðèóñãàã÷ àãààð, óñ, øîðîî, ãàëòàé ø¿òýí áàðèëãàòàé áîëîõûã íýýëýý. Ýíäýýñ äàðààõ öîî øèíý ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéíà : à. ¯íäýñòýí¿¿ä ººð õîîðîíäîî ìàõáîäîîðîî ÿëãààòàé áàéäàã. á. ¯íäýñòí¿¿ä ìàõáîääîî òîõèðñîí õîîë èääýã ó÷ðààñ ìîíãîë, õÿòàä, îðîñ ¿íäýñíèé õîîëóóä ¿¿ññýí, ìàõáîääîî òîõèðñîí õîîëîî îëæ èäýõ àðãàòàé òîõèðñîí ¿íäýñíèé õýë ¿¿ññýí, ýäãýýð øèíæ¿¿ä áèå áèåýñýý ýðñ ÿëãààòàé áàéãàà íü ýäãýýð ¿íäýñòí¿¿ä åðòºíöºä çýðýã ¿¿ñ÷ýý ãýñýí ä¿ãýíýëòýíä õ¿ðãýæ áàéíà.
Óóëûí îðãèë äýýð ãàðàõàä áàðóóí õîéíîîñ 纺ëºí àíõèëóóí ñàëõè áàéíãà ¿ëýýæ, ýðãýí òîéðîí õàðàõàä äýëõèé á¿õýëäýý í¿äýíä áàãòàí, äýëõèéã äýýðýýñ íü òîëüäîæ áàéãàà ìýò áàéâ. ×èíãýñ ýíä òºðñºí áàéæ òààðíà, ìºíõ òýíãýðèéí ñ¿ð õ¿÷ýýð æèã¿¿ðëýæ, ìîíãîë ìîðèîð äýëõèéí òàëûã ýçýëñýíèé ó÷èð øàëòãààí íü ìîíãîë÷óóä õèéí ìàõáîäîíä íü áàéíàà. ¯¿íèéãýý ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýæýý ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ áàéíàà. Ѻðºõ ÷àäâàðòàé ñîðòîîòîé ààâûí õ¿¿ áàéâàë ñºðãºëäºå ãýæ óðèàëàí äóóäàæ áàéíà !!!
Ѻðãºëäºõ õ¿í ýñ ãàðâàë ìèíèé òààìàãëàë çºâ ãýäãèéã áàòëàõ òóë òýíãýð ø¿òäýãèéí ó÷èð ýíý ãýæ îéëãîîðîé. ̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýäýã ýíý ¿ã áóðõàí, øàøèíòàé ÿìàð÷ õîëáîîã¿é ãýäãèéã äàÿàðøëûí ýöýã ×èíãýñèéí àìüäðàëààñ îéëãîãäîíî.
Ìîíãîë õ¿í-ìîðü èéì íóòàã óñàíä áóþó ºâºðìºö àãààð, ãàë, óñ, ãàçàð øîðîî, îðîí çàéä òºðñºí ó÷èð áèå æèæãýâòýð, ýöýæ öóöäàãã¿é, ºë õîîë äààäàã, òýñâýð õàòóóæèëòàé, òóóðàé íü õ¿ðòýë öîìáîí áàéõààñ ÿàõàâ äàà, Ìîíãîë ìîðü, ìîíãîë õ¿í õî¸ð èõýð áóþó àìü íýãòýé áàéäàã þì áàéíà. Äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 2400 ì ºíäºð ýíý íóòàãò òºðæ, ºññºí ìîðü õ¿í õî¸ð äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí õààíà ÷ õ¿ðýõýýñ àðãàã¿é ãýäãèéã ñýõýýðýâ.
Áèä áîë äýëõèéã ãýðýýð òºñººëáºë äýëõèéí òîîíîí äýýð íü ñóóæ áàéíà. ßëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëèàð ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí õîéò õýñýã îéò õýýðèéí á¿ñ íü õàíãàé áà õýíòèé õýìýýõ õî¸ð èõ ãýð á¿ëýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Õàíãàé íóðóóã ãàë áóþó ýöãèéí òàë, õýíòèé íóðóóã óñ áóþó ýõèéí òàë õýìýýí õî¸ð èõ ãýð á¿ë ãýëòýé. Òàâàí ìàõáîäèéí îíîëîîð ýöãèéã ãàëòàé, ýõèéã óñòàé ç¿¿ðëýäýã ó÷ðààñ Òóóë ãîë õýíòèé íóðóóíààñ øóóä ñàëõè ñºðºí, ç¿¿íýýñ áàðóóí òèéø õºíäëºí, ìîðèíû õàð õóðäààð ÿàðàí óðñàæ, çàìä íü Îðõîí ãîë òîñîí àâ÷, õàíèëàí ñýëýíãý ìºðºíä öóòãàæ áàéãàà íü õàíãàé ýöýã óäàì óãñààãàà ìºíõð¿¿ëýõýýð õ¿¿äýý áýð áóóëãàæ áàéíàà õýìýýí ñýòãýëä áóóõ þóí. Õàòàí òóóë õýìýýí ñàéõàí, ãàíãàí õ¿¿õíýýð íýðëýñíèé ó÷èð ýíý ÷ þì áîë óó õýí ìýäõýâäýý. Ýíäýýñ ìîíãîë÷óóä îõèíîî àéëûí õ¿í, õ¿¿ãýý ººðèéí õ¿í ãýõ, ýñâýë îõèíîî áýð áîëãîí àéëä ºãäºã àòëàà õ¿¿ãýý àéëä õ¿ðãýíýýð îðóóëäàãã¿éí ó÷èð óòãà ¿¿íýýñ ¿¿äýëòýé. Òýãâýë õ¿ðãýí (Õàíãàé ààâûí õ¿¿) óóë àëü âý? õýìýýí òà á¿õýí àñóóõ áàéõ º÷¿¿õýí ìèíèé áèå óãààñ ãîâèéí õîíèí ã¿ðâýë ó÷ðààñ óõààí õ¿ðýõã¿é òóë õàíãàé÷óóäàä ò¿ð îðõèå. Ñýëýíãý ìºðºí(õàäàì ýõ)-ä íèéëæ áàéãàà òýð îð÷èíä ë áàéõ ¸ñòîé õýìýýí öýöýðõýæ ñóóíà.
Ìîíãîë çóðõàéä ýöãèéã óóë (ãàë), ýõèéã áóëàã øàíä (óñ) õýìýýí òîîöäîã ó÷ðààñ ýìýãòýé õ¿í äàðõàëñàí óóëûí îðãèëä àâèðàõнь эцгийн толгойд гар хүрэхтэй адил, õýíýí÷ ãîë ãîðõèíû ýõýíä ìîðü õàðàõûã öýýðëýäýã íü эхийн толгой дээр хүндрэхтэй адил хэмээн үздэг нь õ¿í áàéãàëèéí õîîðîíäûí ø¿òýí áàðèëäëàãà ÿìàð íàðèéí õîëáîîòîé áîëîõûã óõààð÷ àìüäðàë àõóéäàà óëàìæëàë áîëãîí ìºðääºã ìîíãîë óõààíûã ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëä îðóóëñàí õóâü íýìýð, ìîíãîë÷óóäûí ã¿í óõààíû àãóó èõ áîëîâñðîëòîéí áàòàëãàà õýìýýí ¿çýõèéí íýãýí æèøýý ìºí. Áýðèéí øèíý öàéãààð (Òóóë ãîëûí óñààð) íàñàí òóðøàà óíäààëñàí Óëààíáààòàð÷óóä áèä ÿìàð àç æàðãàëòàé âý?, îõèä õ¿âã¿¿ä íü öàðàéëàã, óõààí íü óðò, çàí ààø íü Òóóëèéíõàà óñ øèã òóíãàëàã, ñýòãýë íü àðèóí, îþóí óõààí, áÿð ÷àäëààðàà äýëõèéä ãàéõóóëàí, ¸ñòîé ë äýëõèéí òîîíîí äýýð ñîðтооòîé òºðñºí ×èíãýñèéí ìîíãîë÷óóäûí ¿ð ñàä áîëîí ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë íî¸ðõñîí ºíººãèéí äàÿàðøèëä õ¿íèé îëíîîð áèø, öººõºí òîîíû ìîíãîë÷óóä áàéãàëèà ø¿òýí äàãàæ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéã òóéëä õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëñýí àðâèí òóðøëàãà, í¿¿äýë÷äèéí äýëõèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä îðóóëñàí õóâü íýìðýýðýý XXI-ð çóóíû õ¿í òºðëºõòºíèéã ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëýý çàäëàæ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë ð¿¿ ýðãýæ, áàéãàëèà óäèðäàõ íýðèéäëýýð óñòãàõ áèø, ø¿òýæ àìüäðàõ çàì ðóó ýðãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãààãààð Ìîíãîë÷óóä äýëõèéí ò¿¿õýíä õî¸ðäîõ óäààãàà íýð àëäðàà ìàíäóóëàõ áîëíî.
̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýæ þó âý?
̺íõ òýíãýð ìîíãîë÷óóäûã èâýýäãèéí ó÷èã íü ìîíãîë õ¿í õèé ìàõáîäòîéä îðøèíî õýìýýí òàéëàõ íü òºäèéëºí àíõààðàë òàòàìã¿é º÷¿¿õýí æèæèã þìñ àãóó èõ òîì ç¿éëèéã òàíèõàä èë¿¿òýé òóñ íýìýð ¿ç¿¿ëäãýýñ óõààðàí ñýäñýí áîëîé.
Ялгагдахуйн îíîëîîð 12 жилийг дөрвөн махбодод хуваавал õèéí ãóðâàë ìîðü, íîõîé, áàðñ ивээл буюу зөв гурвалжний гурван оройг үүсгэж байгаа тухай дээр өгүүлсэн билээ. Ãóðâàëä îðîëöîã÷èä íü ººð õîîðîíäîî íèéöòýé, áóñàä ãóðâàëûíõàíòàé íèéöã¿é áàéäàã. Ãóðâàëóóä íü ººð õîîðîíäîî ¿éë÷ëýëöýõäýý òýäãýýðò îðøèí ãàðèãóóäûí áàéäëààñ øàëòãààëàí èõ áà áàãà ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé. Á¿õ ïðàêòèê çîðèëòóóäàä õèéí ãýð¿¿ä íü õàìãèéí íàðèéí äýýä îþóí óõààíû áèåòèéã ¿ç¿¿ëíý ãýæ ¿çäýã. Õèé íü á¿õ ç¿éë¿¿äòýé õîëèëäîõ áà á¿õ ç¿éëä íýâòýðíý. Ãàë íü àñàõ áà á¿õ ç¿éëèéã àðèóòãàõäàà àãààðààð òýòãýãäýæ, õèéã ¿õ¿¿ëæ, ººðºº òºðäºã ó÷èð àëèâàà þìûã ñàëãàí òóñãààðëàã÷, õàðèí õèé áîë íýãòãýã÷ øèíæ ÷àíàðòàé. Õèéí ãóðâàë íü ýâñýæ íýãäýõèéí, äýýä çýðãèéí îþóí óõààíû áèëýã òýìäãээр бусад гурвалаас ялгагдах тухай зурхайчид бичсэн нь олонтоо билээ. Нохой ч айлын ам бүлд багтдаг, хөрөнгө төдийгүй эзнээ аливаа эрсдлээс хамгаалдаг шадар туслагч бол барс нь ан агнаж агт морьд, өөрсдийнхөө бие бялдар, оюун ухаанаа хөгжүүлж, сэтгэл санааны тэсвэр хатуужил олгодог хээрийн сургалтын баазын нэр буюу нүүдэлчид сургалтыг бодит биет байдлаар гүйцэтгэдгийн баталгаа мөн.
Èéнхүү 1.õèéí ãóðâàëûí ìîðü, íîõîé, áàðñûí õ¿÷ýðõýã áàãö äýýð õèé ìàõáîäòîé монголчуудыг íýìýõýýð ýð çîðèã, îþóí óõààí, áèå áÿëäàð òºãñ á¿õýë á¿òýí áèåýí äààñàí öîãö ¿¿ñäýãèéã ìýäýð÷ èõ ýçýí ×èíãýñ ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷ õýìýýí íýðëýñýí áолой.
2. ×èíãýñ òýíãýðýýñ áóñäûã ýçëýæ, ýçýìøèæ áîëîõûã ìýäýð÷ ìýäýõã¿é, ÷àäàõã¿é þìàíäàà õ¿í ýðãýëò áóöàëòã¿é ø¿òäýã ó÷ðààñ ÒÝÍÃÝÐÈÉà دÒÝÝÍÝÝ áîëãîæ ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýñýí.
Ìÿíãàíû ìàíëàé ×èíãýñ õààí
Èõ ýçýí ×èíãýñèéã Ìÿíãàíû ìàíëàé õ¿íýýð òîäîðóóëàí, äýëõèé äàÿàðàà õ¿íäýòãýäãèéí ó÷ãèéã ýåðýã òàëààñ íü òàéëàâàë: 1. Àãóó õ¿ì¿¿ñèéí ýöýã òºäèéã¿é ýõ àãóó áàéæ, àãóó õ¿¿ òºðäºã îíîëîîð ýõ àâðàãà ãýäãèéã òà á¿ãä ãàäàðëàõ áèç. Ãàíöõàí æèøýý äóðäàõàä ª¿ëýí ýõèéí ò¿¿õýýñ ýõ õ¿í ¿ð õ¿¿õäèéí çàÿà òàâèëàí, èðýýä¿é õîé÷èéã çºí ñîâèíãîîðîî ìýäýð÷, àëèâàà ýðñäëýýñ çàéëóóëàõ óâüäàñòàé òºðäºã. 2. Т¿¿íèé òºðñºí íóòàã äýëõèéí àðøààí óñ, ñàëõèíû ýõ ¿¿ñâýð ãàçàð. ªñ÷ òºðñºí íóòàã óñ, àãààð, ãàçàð øîðîî(газрын доорх баялаг), орон зай нь ñýòãýõ¿éãèé íü òºð¿¿ëäýã ó÷ðààñ эх нутагтаа ясаан тавьдаг зан үйлээр Чингэсийн шарил хаана нь байх нь илэрхий байхад . . . 3. ªºðºº õèé ìàõáîäòîé ó÷ðààñ õèéí ãурвалын ìîðüòîé õ¿éí õîëáîîòîé ó÷èð ìîíãîë ìîðü ÿëàëòûí òýí õàãàñûã ¿¿ðñýí. Áóðõàíû ñóðãààëä ,,Àâðàãà ýõýýñ òºðºõ, Àæíàé ã¿¿íýýñ òºðºõ,, ãýæ àäóó монгол õ¿í õî¸ðûí õ¿éí õîëáîîòîéã çààсан нь монголчуудын сүлд хийморийг бадруулагч морио сүлдэндээ залахын учир энэ болой. 4. Àí àâëàõ áóþó ìàëãàéíûõàà ¿ñèéã ñýðãýýõ ãýäýã íýðýýð ýð÷¿¿ä íóòàã õóøóóãààðàà, õºãøèí çàëóóã¿é öóãëàæ, ýëäýâ òºðëèéí àí àìüòàí, àðààòàí æèã¿¿ðòýí àãíàõ íýðýýð àðãàìàã õºë¿ã ìîðäèéíõîî øàíäàñûã øàëãàæ, øàíäàñ ñóóëãàí, íóì ñóì òàâüæ, ýð çîðèãûí äàñãàë õèéæ, õýíèé õ¿¿ õýí áîëæ áàéãààãàà ¿ç¿¿ëäýã íýã ¸ñíû ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëü õèéæ, áèå, ñýòãýëýý àðèóñãàæ, àç õèéìîðèî áàäàðààäàã íü óëàìæëàãäàí, Ìîíãîëûí ¿å ¿åèéí ò¿¿õýíä íýð àëäðàà ¿ëäýýñýí ñàéí ýð÷¿¿äèéã òºð¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Áóñàä ¿íäýñòýí¿¿äýä àðìàã õºë¿ã ýäëýæ, íóì ñóì àãñàð÷, áèå ìàõáîäîî çàäëàæ, ýð ñóóëãàæ, õ¿÷ òàìèð îðóóëæ, öýöýí ìýðãýíýý ñîðüæ, îþóí óõààíàà õóðöàëæ, àòààòàí äàéñàíòàé àëàëäàæ, õóóðàé ãàçðûí òýí õàãàñûã ýçëýñýí ò¿¿õ õè÷íýýí áèëýý. XXI-ð çóóíä èõ ýçýí ×èíãýñ Äýëõèéí ýçýíýýð ºðãºìæëºãäºæ, äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýíä äàõèí ìºíõºðñíººð áèäíèé ìîíãîë÷óóäûã äýëõèé äàÿàð òàíèóëñàíä áàõàðõàõã¿é áàéõ àðãàã¿é áîëîâ÷ ýíý ìàãòààë çºâõºí ãàäíà òàëààñ íü õàðñàí òóë äîòîð òàëààñ íü õàðâàë 40-ººä óëñûã õóìõèéí òîîñ áîëãîñîí í¿ãýëèéã õ¿í òºðëºõòºí õýçýýä ÷ ìàðòàõã¿é. Áààáàð í¿¿äýë ñóóäàë (ãàðç îëç. . .) íîìîíäîî ... ĺ÷èí óëñûã ìºõººñºí òýðýýð á¿õ þìàà áàðàã õîâ õîîñíîîñ ýõëýæ á¿õèé ë åðòºíöèéã áàéëäàí äàãóóëñàí àóãàà áààòàð þì ãýæýý. Îëîí óëñ ñºíººñíººðºº, áàéëäàí äàãóóëñíààð áîäîõîä ìóó òàëûí áààòàð áàéìààð ãýòýë àóãàà áààòàð ãýæ áè÷ñýí, åð íü çîõèîã÷èéí ñàíàà ìàãòàõ, áàõàðõàõ òàë ðóóãàà õýëáèéæ áè÷ñýí ãýõýýð, òýõýýð àóãàà áààòàð ãýäýã ¿ã íü äýëõèéí áààòàð ãýæ îéëãîõîîð гэтэл . . . дайны нарийн урлагийг нүүдэлчид бодож олдог, харин хятадууд үүнийг нь сайтар судлан шинжлэх ухаан болгон хөгжүүлдэг, бүдүүлэг харанхуй нүүдэлчид гэж олонтоо бичсэн нь нүүдлийн ба суурин соёл иргэншил зэрэг үүссэн, хүн төрлөхтний хөгжлийн жам ёс, нэг юмны хоёр тал гэдгийг ухаараагүй байж хятадуудыг магтаж монголчуудыг үгүйсгэх гэсэн санаа батлахыг элдвээр оролдсон çýðýã îþóí ñàíààíû ìàø èõ çºð÷èë人íèéã ¿¿ñãýæ áàéíà. Ýíý ìýò ñýòãýí áîäñíîîñ, áÿñàëãàí óõààðààã¿é ººðèé㺺 áîëîí çºâëºã÷äèéíõºº íýð àëäðûã ãóòààñàí ç¿éë áàãàã¿é áàéíàà . . . ºìäèéã í¿¿äýë÷èä ë àíõ ìîðèí äýýð ºìñºõ òîõèðîìæòîé õóâöàñ õýìýýí ñàíàà÷èëæýý. . . Ìîðèí äýýðýýñ íóì ñóì õàðâàõàä òóéëûí òîõèðîìæòîé ó÷èð äºðºº õèéõ ñàíàà àíõ òºðñºí áàéíà. . . õýìýýí áè÷ñýí íü 1-ä ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëèéíõýí ÷èíü ìîðüã¿é áàéæ þó óíàõ ãýæ бүдүүлэг í¿¿äýë÷äèéí ºìäèéã ºâëºæ àâñàí þì âý? ãýæ àñóóìààð, 2-ò äºðººã¿é ýìýýë äýýð íóì ñóìàà ¿¿ð÷, ¿ñýð÷ ìîðäñîîð õè÷íýýí зуун æèë àìüäàðñàí áîëîî ?, ãýæ çºâëºã÷ àêàäåìè÷ Ø Áèðà ãóàéãààñ àñóóìààð ñàíàãäàõ. Ãýòýë Àêàäåì÷ ãóàé õýí áîëîõûã íü óíøèã÷äàä òàíèóëàõ ãýæ ýíý ìýò àëäààíóóäûã çàñàëã¿é îðõèñîí ÷ áàéæ áîëîõ þì. ͺ㺺 òàëààñ æàðàí íàñ õ¿ð÷èõýýä äºðººã¿é ýìýýë òîõ÷èõîîä óóðãà áàðüæ ìîðèî þ¿ëýýä ë, çàëóó÷óóä íü äºðººã¿é ýìýýëòýé ýìíýã õàíãàë ñóðãààä ë, àëñ àÿíä ìîðäîæ, öàãààí õýðýì äýýã¿¿ð õàðàéëãààä ë ñóóðèíãèéíõíèéã çàä öîõèæ äýýðýìäýýä áîëæ áàéñàí þì ÷èíü äºðººòýé áîëîíãóóò, á¿ð äàâðààä ¸ñòîé ë ãàçàð äýýðõ, òýíãýðýýñ áóñàä áàéãàà á¿õíèéã äýýðýìäýж àâ÷èõààä ãàíöõàí äýýðýìäýæ ÷àäààã¿é òýíãýðèéã ø¿òýæ, ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýæýý ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëìýýð áàéíà, ãýòýë çîõèîã÷èéí ýðõ íü îëîí óëñûí õóóëèàð á¿ðýí õàìãààëàãäàõäàà çºâõºí õóâüäàà óõààðàõã¿é óíøèõààñ áóñàä öààø ñýòãýí áîäîõ, óõààðàõ, ýëäýâ ÿíçààð àøèãëàõûã á¿ð ìºñºí õîðèãëîñîí ó÷èð ,,óíøèíà ãýäýã áóñäûí òîëãîéãîîð áîäîõ,, ãýäýã ñóðãààëààð áÿñàëãàõã¿é óíøèõ ãýæ áàéäàãã¿éã îéëãîñîí òóë öààø ¿ðãýëæë¿¿ëæ óíøèõàà áîëèâ. Áààâàð áèîõèìè÷ ìºðò뺺 ñàíãèéí ñàéä áàéñàí áîëîõîîð ìºí㺠îëîõ àðãûã äýýä çýðãýýð ìýäýõ òóë óíøèã÷èä ÿìàð íýã õýëáýðýýð àøèãëàíà, àøèãëàñàí ýòãýýäãèéã ø¿¿õäýæ äîð íü îþóíû ºì÷ õóëãàéëñàí õýðãýýð òîðãóóëæ õóâèéí õºðºí㺺 àðâèæóóëàõ õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ áîäëîãî àãóóëñíààñ ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ¿íýí çºâººð áè÷èæ, îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõ áîäëîãî àãóóëààã¿é áîëîëòîé. Áàòáàÿð өөрөө 800-иад ном, зохиол, архивын баримт материалаас хуулсан атлаа, íóóö íýðýýðýý áè÷ñýí, çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòàíä áàãòààñàí çààëòíààñ ¿çýõýä ºðãºí îëîí óíøèã÷äàä çîðèóëààã¿é нь нэн гайхалтай.
Ñóäëàæ áàéãàà áóþó äýâø¿¿ëæ áàéãàà àñóóäëûí ýñðýã ÷àíàðòàé ç¿éë îðøèæ áàéãàà íü íîòëîãäñîí öàãò ë øèíæëýõ óõààí æèíõýíý ìºí ÷àíàðòàà õ¿ðäýã òóë ×èíãýñèéã ìÿíãàíû õ¿íýýð òîäîðóóëñíû öààä ó÷èð óòãà íü þóíä îðøèæ áàéãààã íýýí èëýð¿¿ëýõ íü ìîíãîë òºðèéí óëñ-òºðèéí áîäëîãûí íýãýýõýí õýñýã áàéæ ìàãàäã¿é ìýò ñàíàãääàãàà ×èíãýñ ñóäëàà÷äûí ñîíîðò õ¿ðãýå. ªºðèéí ñàíàëàà Èíæåíåðèéí óõààíû ¿íäýñíèé àêàäåìèéí 800 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ,,Ìîíãîë èíæåíåðèéí óõààí,, ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí ýìõýòãýëä õýâë¿¿ëñýí áîëíî. Äàøðàìä òýìäýãëýõýä 800 æèëèéí îé óãòñàí áîëîí îéí àðãà õýìæýýí¿¿äýýñ ìîíãîë÷óóä í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õóâèà õè÷ýýñýí Áè çîíõèëñîí, ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëèéí áóñäûí òºëºº Áè-ã ¿ã¿éñãýñýí, ¸ñòîé ë ìèíèé äýâø¿¿ëýýä áàéãàà õèé ìàõáîäòîéã áàòàëñàí õóé ñàëõè øèãýý ë åðòºíöèéí ñàéí ìóóãèéí õî¸ð òóéëä ë ñàâ÷èàä áàéõààñ, åðòºíöèéí îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ áîëñîí àëòàí äóíäàæ äýýð òîí÷ òîãòîõã¿é þìàà õýìýýí áîäîãäîõ þóí.

Та COMMENT гэсэн бичиг дээр дарж санал бодолоо бичнэ үү.

Эх орон нутагаа гэж...

Ýõ îðîí, ýõ íóòãàà ãýæ . . .

ªíººäðèéí ººðñäèé㺺 ñóóòàä òîîöîæ áàéãàà ìýðãýä¿¿ä àëü îðîíä àðä ò¿ìíèé àìüäðàë ñàéí áàéíà òýð ë ýõ îðîí, õîîñîí ÿäóó õ¿ì¿¿ñò ýõ îðîí áàéõã¿é õýìýýí òîäîðõîéëæ öººõºí õýäýí òºãðºã ÿìàð íýã àðãààð îëæ, ºíäºð àëáàí òóøààë îëìîãöîî ýõíýð õ¿¿õäýý Àìåðèêò èëãýýæ, òýäíèé èðãýí áîëãîõ õºäºëãººí ºðíºæ, àðàé èë¿¿ óõààëàã ñýõýýòí¿¿ä ìààíü íü ýõ îðíîî õàÿàä õèëèéí äýýñ äàâààä òàëèé÷èõëàà. Çàëóó÷óóä ìààíü õàðèéí îðîíä ãàäóóðõàãäàæ, òýäíèé õèéäýãã¿é õàìãèéí áîõèð àæëûã õèéæ, ìîíãîë÷óóä áîîë ìýò ç¿òãýäýã õýìýýõ ìàãòààëààð äýì àâ÷ ñýòãýëýý çàñäàã íü àðãàã¿é ë ,,Ìîíãîë,, õýìýýõ ¿ãèéã Àçèéíõàí Ìýíãó ãýæ äóóääàã, áè÷äýã ýíý íü ìàíãóó ãýñýí ¿ã áàéæ áîëîõ þì ãýæ ýðäýìòýí ýì÷ Ì. Øàãäàðñ¿ðýí áè÷ñýíèéã ñàíàãäóóëàõ þóí. Òýä ÷ ýðãýæ èðýõ íü ÷ èðíýý, õàðèí õýäèé õóãàöààíû äàðàà èðýõ áîëäîî, õ¿íèé íýã ¿åèéí íàñàíä áàãòàõ áîë óó õýìýýí ñýòãýë çîâîõûí ó÷èð íü òýð îðîíä ýõèéí õýâëèéä îëäñîí õ¿¿õýä ìîíãîëä òºðñºí ÷ ýõ îðîí íü òýð îðîí áîëäîã òóë ¿ð óäìàà õàðèéí îðîíä áýëýãëý÷èõ âèé äýý ãýäýãò ñàíàà çîâîõ þì. Õàðèí õàð, öàãààí àëü ÷ àðãààð ä¿ðâýãñýä ýõ îðîí, ýõ íóòàã, ýöýã ýõ, àõ ä¿¿ ãýäãèéí ó÷èð øàëòãààíûã ìàõ öóñàíäàà øèíãýòýë îéëãîäîã áîëîëòîé. Òýõäýý ÿàãààä ýõ îðíîî ñàíààä, þó äóòààä áàéãààã òºñººëæ ÷àääàãã¿é íü õàðàìñàëòàé. ¯¿íèé õàðèóëòûã : õ¿í çàëóó íàñíààñ àõìàä ðóóãàà øèëæèõýýñ, àõìàäààñ çàëóó ðóó áóöäàãã¿éòýé àäèë ,,çàëóó íàñàíäàà ñýòãýí áîääîã, àõìàä íàñàíäàà áÿñàëãàí óõààðäàã,, õýìýýí ñóðãàõ äóðòàé ñóðãàìæàà ¿íäýñëýæ, õàðèóëòûã áè áèø, ìèíèé ,,îéìîñ,, áîëãîîíî:
Áàéãàëü ãàíöõàí õ¿íèéã í¿öãýí èð¿¿ëýýä í¿öãýí áóöààäàã íü ÿàñàí íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë ãàðãàà âý? Áóñàä àìüòäûã áîëîõîîð õóâöàñ, èäýõ õîîëûã íü áàéãàëü ººðºº óëèðëûí áàéäëààð çîõèöóóëæ ºãäºã íü ÿìàð ãàéõàëòàé? Èíãýæ áîäîõëîîð áàéãàëü ýýæ õ¿íèéã øîîäâîðëîñîí ÷ þì øèã ýñâýë á¿õíèéã äèéëæ áàéõààð, ººðèé㺺 ÷ ñºíººõººð á¿õíèé ºìíº äýëãýí òàâüñàí ÷ þì øèã.
Õ¿í òºðñºí íóòàã îðîíäîî àìüäàð÷ áàéõäàà áèå áîëîí ñýòãýë ñàíàà òàéâàí, ºëññºí ÷ ãóòàðäàãã¿é, õàðèí íóòãààñàà îéðõîí çóóð õîëäîõîä ë ÿëàíãóÿà àæèëäàà ÿäðàõ, áàãà çýðãèéí ºëñºõºä ë ãýð îðîí íóòàã óñàà ñàíàäàã, ýëäâýýð ç¿¿äýëäýã. Íàñ àõèõ äóòàì íóòàã óñàíäàà î÷èõñîí, ¿åèéõýíòýéãýý óóëçàõñàí ãýæ áîäîõ, õ¿¿õýä ¿åý, ýöýã ýõýý äóðñàí ÿðèõ íü îëîíòîî áîëäîã íü õ¿í á¿ðä àäèëõàí áàéäàã. ¯¿íèé ó÷èð øàëòãààíûã àìüäðàëààñ õàéõ ¸ñòîé. Òºðñºí íóòãàà ãýõ ñýòãýãäýë ìàëä õ¿ðòýë áàéäàã : òóõàéëáàë õ¿í àäóó õî¸ðûã ñ¿ðãýýðýý àìüäðàõààð áàéãàëèàñ çàÿàñàí òóë àäóó ýð õ¿íèé ºì÷, óíàà, ñ¿ëä õèéìîðèéã òîäîðõîéëæ áàéäàã. Ñàéí ìîðü õè÷íýýí õóøóó äàìæóóëàí çàðñàí ÷ òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà ã¿éãýýä èðäýã. ÿéõèéí òóëä ººðèé㺺 ñîéæ, õîîë óíäàà òîõèðóóëæ, àäóóí äîòóóðàà áîëîí òîéð÷ õàð õóðäààðàà, óнãàëäàí äàâõèæ õèéìîðîî ñýðãýýæ, øºíº ãîëäóó ãàçàð ¿íýðëýæ гүйнэ. ßâàõäàà õàòèð÷, äàâõèë õóâààæ ÿâàõ áºãººä óñ òààðâàë äºíãºæ öàíãàà ãàðãàõ òºäèé ÿâäàëä ñààäã¿é õýìæýýòýé áàãà óóæ, àìàíäàà óñ áàëãàí , ãóðàâ õºð⺺æ, áîñîíãóóòàà øèëãýýæ, áèåýí, ñýòãýë ñàíààãàà àðèóñãàæ àâààä àÿëàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëíý, амрахдаа îëîí àäóó áàðààäàõ, îëîí ìîðüä áàãøàðñàí àéëûí ãàäàà ìîðüäîí äóíä èðæ çîãñîíî, çîãñîõäîî òîëãîéãîî áóñäûí íóðóóí äýýð òàâüæ àìàðäàã ýñâýë ºäºð íü õîíõîðäóó íóóöëàã ãàçàð ºâñ õàçëàí, õºð⺺æ, ààæóóõàí áîñ÷ øèëãýýõ çýðãýýð, ýíý ¿éëäëèéã õýä õýä äàâòàí, ºäðèéí õàëóóíûã ºíãºðººæ, îðîéí ñýð¿¿íä ÿâíà. ÿéæ ÿâàà àäóóã ìîíãîë÷óóä áàðüæ óíàõ áàéòóãàé õººæ òóóõûã õîðèãëîíî. Ýíäýýñ ìîðü óÿæ óðàëäóóëàõ óðëàã ¿¿ñ÷ õºãæñºí áàéõ. Âüåòíàìä áýëýãëýñýí âàãîíîîð à÷èãäàæ î÷ñîí ìîðü ã¿éæ èðñýí, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Áàÿíäýëãýð ñóìûí íóòàã Õàð ãîâü ãýäýã ãàçàðò õî¸ð í¿äèé íü ñîõëîñîí ìîðü ã¿éæ èðñýí, îòîðò ÿâñàí ÿìàð÷ ìàë ñ¿ðãýýðýý ãàíòàé íóòàã ðóóãàà ã¿éãýýä òîãòäîãã¿é, ãýäñýíä èðñýí óíàãà, èøèã õóðãà õ¿ðòýë ã¿éäãýýñ òºðñºí íóòàã óñ àìü àìüäðàëûã íü á¿ðýí äààäàã áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðíà.
Èíãý øèëðýõýýðýý áóóð ñóóñàí ãàçðàà î÷èæ áîòãîëäîã, ¿íýý øèëðýõýýðýý ìºí áóõàíä ãàðñàí ãàçðàà î÷èæ òóãàëäàã, òóãàëàà íóóäàã, ýíäýýñ ýõèéí õýâëèéä ¿ð òîãòñîí òýð ãàçàð, ãàçðûí çóðãèéí ìàñøòàáààð áîë òýð öýã ë ýõ íóòàã íü áàéõ íü õýíä ÷ îéëãîãäîæ áàéíà. Àìüòàé á¿õíèé ìºõºæ áàéãàà òýð îð÷èíä øèíý þì òºðºõ íºõöºë á¿ðääýã æàìààð ýíãýð çºð¿¿ëýõ ¿åä òºðºë àðèëæèæ, ººðºº äàõèí ñýðãýäýã áàéíà. Öîî øèíýýð ¿¿ñ÷ áàéãàà àìüòàí á¿ð, òóõàéí öàã ¿åèéí àãààð, óñ óðãàìàë, ãàë, ãàçàð øîðîî, îãòîðãóé ýõèéí ñàâàíä ýõòýé íü õàìò òýòãýí àìüòàí áîëîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã òºäèéã¿é ººð õààíà ÷ î÷èõ ýðõã¿é, çºâõºí ýíý íóòãèéí àãààðààð àìüñãàëæ, íóòãèéí ºâñ, óðãàìàëààð õîîëëîæ, óñààð óíäààëæ, àìüäðàõààð áèå, ñýòãýõ¿éã íýãýí çýðýã îëãîäîã. Ýíý íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé îð÷íûã òºðñºí íóòàã ãýæ íýðëýíý.
Äýýð äóðäñàí æèøýýíýýñ äàðààõ ä¿ãíýëò ãàðíà :
1. Ýõ íóòàã ãýñýí ¿ã íü ýõèéí àëòàí ñàâàíä õ¿í òºðºõºº îëñîí òýð íóòàã óñ ãýñýí ¿ã áîëîõîîñ ýõýýñ òºðñºí íóòàã óñ áèøýý. Ýõ íóòàã ãýäýãò ýõèéí ñàâàíä ¿ð òîãòîõ ¿åèéí àãààð, óñ, ãàë, øîðîî, îãòîðãóéí öîãöûã îéëãîíî.
2. Õ¿í áîëîí àðààòàí àìüòàí, åð àìüòàé á¿õýí àíõ ¿¿ñ÷ òºðñºí ãàçàðòàà ºñ÷ ¿ðæèæ, íýã íü íºãººãººð ñîëèãäîæ áàéäàã áàéãàëèéí íàðèéí õóóëüòàé áàéíà. ªºðººð õýëáýë áàéãàëèàñ õóâààðèëàí ºãñºí ºì÷ ó÷ðààñ òýð îð÷íîî ººðòºº òºäèéã¿é ¿ð à÷äàà ºâë¿¿ëýí èðýýä¿é õîé÷äîî ¿å çàëãàí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõûí òóëä áóñäààñ õàðàìëàæ, õàìãààëàõ íü ìºíõºä àìüäðàõûí ýõ ¿íäýñ áîëäîã ó÷ðààñ òóñ á¿ðäýý òýìöýýä õ¿÷èí ìºõºñäºõ ¿åä æàëãà äîâîîðîî íèéëæ õ¿÷ýý íýãòãýí òýìöäýã áàéíà. Ýíýõ¿¿ æàëãà äîâèéí ¿çýë íü óëñ ¿íäñýý õàìðàõààð ýõ îðîí ÷ ¿çýë áîëæ õóâèðíà. Õ¿í òºðëºõòºí õè÷íýýí ºíäºð õºãæ뺺 ÷ ýíý õóóëèéã ººð÷ëºæ ¿ë ÷àäíà. Ýíý õóóëèéã çºð÷âºë õ¿í òºðëºõòºí ñºíºíº.
3. Õ¿í áà àìüòàíû ñýòãýõ¿é òýð ¿ð òîãòîõ ¿åèéí ãàçàð íóòãèéí óñ, àãààð, ãàçàð øîðîî, ãàë, îãòîðãóéí òºëºâ áàéäëûí òóñãàë áîëîí á¿ðýëäýí òîãòäîã ãýñýí öîî øèíý ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.
4. Õ¿íèé àíõ õ¿í òºðºõºº îëæ òºðñºí íóòàã óñ íü áàéãàëèàñ õóâààðèëàñàí ºì÷ ó÷ðààñ ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ, àðâèæóóëàõûí òºëºº òýìöýë íü àëü ÷ ¿åèéí äàÿàðøëûã ýñýðã¿¿öýõ ¿íäýñ ñóóðü áîëíî. Ýíäýýñ äàÿàðøèëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü ýõ íóòãèéã áóëààõ, ¿ã¿éäýý õàìòðàí ýçýìøèõýä ë îðøèíî.
Òóñãààð òîãòíîñîí óëñûí õóâüä àðä ò¿ìíèéã ýõ íóòàãòàé íü õàìòàä îéëãîâîë ýõ îðîí áîëíî. Óëñûí íèéò ãàçðûí çóðãèéí ìàñøòàáààð áîë ýõ íóòàã óñ íü íýã á¿ë õ¿ì¿¿ñò íýã öýã îíîãäîíî. Ýíý öýã¿¿äèéí íèéëáýð íü ýõ îðíû ãàçàð äýâñãýðèéí õýìæýý, õèë õÿçãààðûã òîãòîîæ áàéíà. Óëñ ã¿ðíèé õóâü çàÿà ¿ðãýëæ àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéäàã íü ýíý áîëîé. Ýíäýýñ ýõ íóòàã óñã¿é õ¿í ãýæ áàéõã¿é, òîìñãîæ ÿðüâàë ýõ îðîíã¿é àðä ò¿ìýí ãýæ áàéõã¿é, õààíà àìüäðàë ñàéí áàéíà, òýð ýõ îðîí ãýäýã îéëãîëò äîòîîä ìºí ÷àíàðûã ã¿í ã¿íçãèé óõàæ óõààðäàãã¿é, ãàäíà òàëààñ íü ºíãºö õàðààä èõ ìýäýã÷èéí ä¿ðä òîãëîã÷äûí öýöýðõèéëýë ó÷ðààñ ýõ îðîí ÷ ¿çëýýð àðä ò¿ìíýý öýíýãëýõ àñóóäàë õè÷íýýí àìèí ÷óõàë áîëîõ íü àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áàéíà. Ýõ îðîí ÷ ¿çëýýð çàëóó ¿åý õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý ãýäýã àðä ò¿ìíýý, ãàçàð íóòãàà õàéðëàí õàìãààëàõàä àìü áèåý çîðèóëíà ãýñýí ¿ã áîëîé. ͺ㺺 òàëààñ ãàçàð íü àðä ò¿ìíèé ºì÷ áîëîõîîñ óëñûí ºì÷ áèø ãýäãèéã íîòëîæ áàéíà. Ýíäýýñ òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà áîë àðä èðãýä íü ºñ÷ òºðñºí ýõ íóòàã óñàíäàà á¿ðýí ýðõò ýçýí áàéæ, õàéðëàæ õàìãààëàí, ¿å çàëãàí àìüäðàõ íºõö뺺 õ¿í ººðºº õàíãàæ áàéõûí òóëä áàéãàëü ýýæ áèåèé íü í¿öãýí òºð¿¿ëæ, í¿öãýí áóöàõààð, ñýòãýëèéã íü õîë, îéð õààíà ÷ õè÷íýýí ñàéõàí àìüäàð÷ áàéñàí ÷ çààâàë ýðãýæ èðýõýýð, òîí ¿ã¿éäýý ÿñààí òàâèõààð èðýõýýð çîõèîñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ áàéãàëèéí ç¿é òîãòîë, õóóëèéã 40 ìÿíãàòûí õýäýí çàëóóñ óõààðàõ íàñàíäàà õ¿ðýýã¿é ¿åäýý, í¿¿äëèéí áà ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèëèéí çàâñàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í ó÷ðààñ àðä÷ëàëûí äîòîîä ìºí ÷àíàðûã ìýäðýëã¿éãýýð, ãàäíà òàëààñ ºðººñºí í¿äýýðýý õàðæ, ºðººñºí ÷èõýýðýý ñîíññîíîîðîî ñàéðõàæ, ãóðàâäàõü îðîíä äîëîî õîíîñíîî õîðèîä æèë ñóðàëöàæ îëñîí äýýä áîëîâñðîë, íàðèéí ìýðãýæèë ýçýìøññýíýýñýý èë¿¿òýéä òîîöîæ, òîì óëñ òºð÷ áîëëîî õýìýýí ººðñäèé㺺 ºðãºìæ뺺ä, ãóðàâ äàõ îðíû íàéìàà÷èäòàé óóëçñíàà òºðèéí òîì óäèðäàã÷èäòàé àäèë çèíäààíä ñàíàë ñîëèëöîæ, àðä÷ëàëûã òàéâàí çàìààð õèéõ îíîë ïðàêòèêèéí ýçýä, áèäíýýñ ñóðàëö õýìýýí öýöýðõýí, ÕÍ-ûí áóÿíààð ýçýìøñýí áîëîâñðîë, õýëíèé ìýäëýãýý èøèã ýâðýý óðãàõààð ýõèéãýý ìºðãºäèéí ¿ëãýðýýð ¿ã¿éñãýí, òýð÷ áàéòóãàé ýöýã ýõýý ¿ã¿éñãýí èðýýä¿é ºíººäðººñ ýõýëëýý ãýýä ãàçàð íóòãèéíõàà 70 õóâèéã ãàäààäûíõàíä õóäàëä÷èõëàà, çàëóó÷óóäàà ãóðàâäàõü îðíóóäûí áàÿ÷óóäàä õàìãèéí õÿìä ¿íýýð áîîë ìýòýýð áýëýãëý÷èõëýý. Àðä ò¿ìíýý öàãààí öààñòàé àäèëòãàí ¿çýæ ñîíãóóëèéí ¿åä áààõàí õóóðàì÷ àìëàëòààð òîëãîéãèé íü óãààæ îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ èõ õóðëûí ãèø¿¿í áîë÷èõîîä áóñàä ¿åä íü àðõè, øàøèí õî¸ðîîð áèå áîëîí óõààí ñàíààãèé íü õîðäóóëààä ººðñ人 õèøèã áóÿíûã íü õ¿ðòýã÷èä áîëëîî. ªºðñ人 àâèëãàë õýýë õàõóóë, êàçèíî, õàð òàìõè, ìºðèéòýé òîãëîîìîîð æèã¿¿ðëýí, óëñ îðíîî ãóðàâ äàõ îðíû çýýëýýð õóóð÷, àâñàí çýýëýý ººðñ人 õóâààãààä èä÷èõäýã, ¸ñòîé ë Óëñûí ãàçàð íóòãèéí õèë á¿äãýðýõ ãýäýã ýíý áàéõ. ßëàëò á¿õýí ÿëàãäëààñ èë¿¿ ¿íý öýíýýð îëääîã áîë õàìãèéí òýíýã õ¿í ìºí㺠õ¿ñ÷ îëîí ñàÿûí òºëºº àìüäðàë, õàéð, ¿íýí õèéãýýä õ¿í òºðëºõòíèé á¿õèé ë ¿íýò ç¿éëèéã çîëèîñîëäîã. Èéì õ¿ì¿¿ñ ºíãºð÷ áàéãàà õîíîãèéí òîîãîîð îëøðîîä áàéãààä ñýòãýë ýìçýãëýõã¿é áàéõûí àðãà àëãà.
ßìàð÷ õ¿í ýõ îðíîîñîî õºíäèéð÷ áîëîõã¿é. Õàðü íóòàãò ºíãºð¿¿ëýõ àìüäðàë õóâü çàÿàíû õîìñäîëä îðæ, ýðò îðîé áîëîâ÷ ñýòãýë íü õàðëàäàã. Ýõ íóòãèéí ñàëõè ñýòãýëèéã ñýðãýýæ, áèå ìàõáîäèéã àðèóñãàæ, ºíãºëæ áàéäàã, ºâäñºí áèåèéã òºðñºí íóòàã äýýðýý ãóðàâ õºð⺺æ èëààðøóóëäàã íü õ¿í áàéãàëèéí öîõèöîëãîî ø¿òýí áàðèëäëàãà ÿìàð íàðèéí áîëîõûã ìýäýð÷ áîëíî. Õóâü çàÿàíû õîìñäîëä îðîõ, ñýòãýë õàðëàõ ãýñýí òà á¿õíèé ÷èõýíä îëîíòîî äóóëäààã¿é, ñîíèí õýëëýãèéí óòãà ó÷ðûã óíøèã÷ òà á¿õýí ººð ººðñ人 òàéëàõ áèçýý. ¯¿íèéã òàéëàõäàà ìèíèé áèå áóðõàí õàëäóí óóëûí àÿëàëä îðîëöîõ õóâü òîõèîëîîð òóñ õàéðõàíû íî¸í îðãèëä àâèð÷ îâîîã òîéðîí, îð÷ëîí õîðâîîãèéí ãàéõàìøãèéã áèå, ñýòãýëýýðýý ìýäýð÷, Ìîíãîë õ¿í õèéí ìàõáîäòîé áóþó ýíý ñýâýëçñýí 纺뺺í ñàëõè áàðóóí õîéíîîñ öýëñ öýëñ ¿ëýýñíýýð ìèíèé õèéìîðü ñýðãýæ, áèå ñýòãýë àðèóñàæ áàéíà õýìýýí áîäîãäñîíûã íóóõ þóí. Öààø íü óðãóóëàí áîäñîí ÷èíü îðîñ õ¿í óñàí ìàõáîäòîé, õÿòàä õ¿í øîðîîí ìàõáîäòîé õýìýýí áîäîãäîâ. Õàðèéí îðîíä àìüäðàíà ãýäýã íü õàðèéí õ¿íèé ìàõáîäîä òîõèðñîí àìüäðàëààð àìüäðàõ ó÷ðààñ áàéãàëèàñ çàÿàñàí õèéí ìàõáîäûí áèå áîëîí ñýòãýõ¿éãýý ñýðãýýæ ÷àäàõã¿é òóë ýõ îðíîî ìºðººäºæ, ñýòãýë õàðëàäàã áàéíà.
Ýõ íóòãèéí ÷èíü ñàëõè ¿ëýýæ áàéâàë òà ìºíõºð÷ áàéãàà íü òýð áºë㺺.

Та санал бодолоо COMMENT гэсэн дээр дарж бичнэ үү.

21-р зуунд нүүдлийн боловсролын системээ сэргээх угтвар нөхцөл бүрдсэн нь

21-ð çóóíä í¿¿äëèéí áîëîâñðîëûí
ñèñòåìýý ñýðãýýõ óãòâàð íºõöºë á¿ðäñýí íü

ßëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëèàð áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã í¿¿äëèéí áà ñóóðèíãèéí ãýæ õî¸ð õóâààæ, í¿¿äëèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìýý 21-ð çóóíä äàõèí ñýðãýýõ îð÷èí áèé áîëñîíûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ áàòëàæ áàéíà. Õ¿í áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ó÷ðààñ õýäèéãýýð íèéãýì, øàøèí, øèíæëýõ óõààíûã á¿òýýñýí ÷ áàéãàëèà äàãàæ, ø¿òýæ àìüäðàõ çóóí ýõýëëýý.
Îäîîãèéí õ¿í òºðëºõòºíèé ñóðãàëòûí àëü ÷ õýëáýð¿¿ä öºì ë õîò, ñóóðèíãèéí ñóðãàëòûí àñóóäàë, ò¿¿íèé òîéðñîí îð÷èí ¿¿ñãýæ áàéíà.
ªíººäºð òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí àñàð õóðäòàé õºãæèæ, õàðèëöàà õîëáîî, òåëåâèç, êîìïüþòåð áèäíèé àìüäðàëä íýâòýð÷ áàéãàà íü ìàë÷íû ãýðèéí áè÷èë ñóðãàëòûã ñýðãýýõ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ íýýãäëýý. Ýíý çîðèëãîîð í¿¿äëèéí áà ñóóðèíãèéí ñóðãàëòûí îð÷èíã ä¿éö¿¿ëáýë:
- Ìàë÷èí ãýäýã ¿ãòýé ä¿éöýõ íýð áîë èíæåíåð ãýñýí åðºíõèé íýð þì.
- Ñàéí ìàë÷èí ãýäýã öîë íü òýðã¿¿íèé áàãø, àõëàõ áàãøòàé,
- Àâðàãà ìàë÷èí öîë-äýä ïðîôåññîð, äàõèí äàâòâàë ïðîôåññîð öîëòîé ä¿éöýíý.
Ìàë÷èí àéë ºðõ á¿ð áè÷èë ñóðãóóëü:
Ýöýã-çàõèðàë-багш ýõ-õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷-багш, õ¿¿õýä¿¿ä íü ñóðàã÷, ºâºã õºãøèä íü çºâëºã÷èä, ìàë íü ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã áààç ëàáîðàòîðóóä (õèìè, ôèçèê, ìàòåìàòèê, áàéãàëèéí óõààíû á¿õ ëàáîðàòîðóóäûí èæ á¿ðäýë þì), ñóðãàõ àðãà-õàðæ äóóðèàõ, ñóðãàëòûí ñèñòåì íü òàñðàëòã¿é, äºðâºí óëèðàëààð ¿åëñýí, ¿å çàëãàñàí óëàìæëàëòàé, áè÷èãäýýã¿é àìàí õóóëèàð áàòàëãààæñàí, òýð íü óëàìæëàë áîëîí ãåíèéä íü øèíãýñýí ýõýýñ ãàðàõàä íü îð÷èí íü áýëýí, øóóä òîãòñîí ãîðèì æóðìààð ºñ÷ ºíäèéõèéí çýðýãöýýãýýð ñóð÷, õ¿ì¿¿æèíý. Ñóóðèíãèéí ñóðãàëòààñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü í¿¿äëèéí ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æèë õî¸ð íü õàìò, õàðæ äóóðèàõ àðãààð äàëä ìýäëýã îëãîäîã áîë ñóóðèíãèéí ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æëèéã ñàëàíãàä èë ìýäëýã îëãîæ, ò¿¿íèé áàòàëãàà áîëãîæ ãýð÷èëãýý îëãîäîã.
Í¿¿äëèéí ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æëèéí äóòàãäàë:
- Ýöýã ýõèéí äóòàãäàëòàé òàëóóäûã ºâëºí àâäàã íü ¿íäñýí äóòàãäàë.
- Õóâèà õè÷ýýõ õàíäëàãà èë¿¿òýé,
- Õàìòà÷ íèéãýìèéí øèíæòýé àñóóäàëä äóòìàã õàíääàã.
Äàâóó òàë:
- Ãýðèéí ñóðãàëò ó÷ðààñ áóñäààñ õàìààðàë áàãàòàé;
- Áèåýí äààñàí øèíæ äàâàìãàéëñàí;
- ׺뺺ò ñýòãýõ¿é õ¿÷òýé õºãæäºã;
- Áèå äààæ àëèâàà àñóóäëûã øèéâýðëýõ ÷àäâàðòàé;
- Äàëä ìýäëýãèéã èë¿¿òýé ýçýìøäýã;
- Àìüäðàõ óõààí, àðãà áàðèëûã áàãààñàà îëæ àâäàã;
- Ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æèë õî¸ðûã àâ àäèëõàí îëãîäîã, íîìûã íü ¿ã¿é÷ ãýñýí íîìõîíûã íü ñóð õýìýýí ýöýã ýõèéí ñóðãàäàã íü õ¿ì¿¿æèë-ñóðãàëò ãýñýí äàðààëëààð áóþó õ¿ì¿¿æëèéã óðüäàë áîëãîäîã íü ñóóðèí ñóðãàëòààñ ÿëãàãäàíà. Ìàë÷äûí ãýðèéí ñóðãàëò íü íàñàí òóðøûí òàñðàëòã¿é áóþó ýõèéí õýâëèéä õ¿í ä¿ðñ îëîõîîñ ýõëýæ, ýöñèéí àìüñãàë õóðààòëàà ñóðàëöàæ, õ¿ì¿¿æèæ áàéäàã îíöëîãòîé.
Ìàë àæ àõóé íü áàéãàëèéí áà èíæåíåðèéí øèíæëýõ óõààíû èæ á¿ðýí ëàáîðàòîð, ñóðãàëòûí áà áèåèéí òàìèðûí èæ á¿ðýí ïîëèãîí þì.
Ìàòåìàòèê÷, àñòðîíîì÷, ýäèéí çàñàã÷, òàìèð÷èí, õ¿í-ìàëûí ýì÷, áèîëîãè÷, òºðºë á¿ðèéí èíæåíåð õýìýýí ñóóðèíãèéí áîëîâñðîëîîð ìýðýãæèë îëãîäîã áîë Ìàë÷èä íü íýã á¿õýë á¿òýí öîãö äàëä ìýäëýãòýé áàéäãààð ñóóðèíãèéíõíààñ ÿëãààòàé.
Ñóðãàõ àðãà íü õàðæ äóóðàéõ: Îð÷èí òîéðíûõîî 75%-èéã õàðæ òàíüäàã ó÷ðààñ ìàë÷èä ýëäýâ ìóó ¿éëèéã õàðóóëäàã ã¿é, ìàë ìóóëàõûã ÷ õàðóóëäàãã¿é, àëàõ ãýäýã ¿éëèéã õèéõ áàéòóãàé, õýëýõýýñ öýýðëýæ ìóóëàõ ãýíý. Ýíý ¿ãíèé öààíà ÿìàð èõ õ¿ì¿¿æëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé óòãà ó÷èð àãóóëàãäàæ áàéíà. Õàðñíàà òºäèéã¿é ãàíö óäàà õàðààä ë äóóðèàëãààä ÿìàð÷ þìûã õèé÷èõäýã õ¿í îëíûã áèä ìýäíý. ßëàíãóÿà ºñâºð íàñàíä óõààí ñýðãýëýí ñàéí òºëºâøººã¿é ¿åä õàðñàí á¿õíýý äóóðàéõûã õè÷ýýäýã, ìóó çóðøèë, ¿éëäýë ñýòãýë ñàíààíä íü õîíîãøèí ¿ëäýõ àþóëòàé áàéäàã. Ýíäýýñ ìóó ¿éëèéã õàðóóëäàãã¿éí ó÷èð ýíý. Ýíý áîë ìàë÷èí õ¿íèé äàëä ìýäëýã ìºí. Ýíý áîë ºñâºð ¿åý õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã øàëãàðñàí àðãà, ýíý áîë ãýðèéí ñóðãàëòûí îíöëîã, ýíý áîë çóóí óäàà ñîíñîõîîñ íýã óäàà õàð ãýñýí ìýðãýí ¿ãèéí áàòàëãàà.
Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí ãýðèéí ñóðãàëòûã ìîíãîëä øàøèí îðæ èðñýí öàãààñ ë ýõëýí ñóóðèíãèéí õàìòûí ñóðãàëòûí ñèñòåìèéí ýõëýë òàâèãäàæ, ºíººãèéí ñóðãàëòûí ñèñòåì áîëòëîî õºãæèæ èðñýí áèëýý. Øèíæëýõ óõààí õýðýãëýý ð¿¿ õ¿÷òýé îðæ èðæ áàéãàà ºíºº ¿åä òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí àñàð õóðäòàé õîøóó÷ëàí õºãæèæ, õàðèëöàà õîëáîî, òåëåâèç, êîìïüþòåð õîò, õºäººã¿é àìüäðàëä íýâòýð÷ áàéãàà íü ìàë÷íû ãýðèéí áè÷èë-ñóðãàëòûã ñýðãýýõ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèéã íýýëýý. Íèéãìèéí íºõöºë á¿ðäñýí: õºäººãèéí ºðõ á¿ðèéí ãèø¿¿ä ñóóðèíãèéí àëáàäàí ñóðãàëòààð áè÷èã ¿ñýã, 4 àðãûí òîî ìýääýã òºäèéã¿é ÒÌÑ, òºðºë á¿ðèéí òåõíèêóì òºãññºí, òýð÷ áàéòóãàé 10 æèëèéí áîëîâñðîëòîé ìàë÷èí ºðõ¿¿ä îëîí áîëæýý. Ìàë÷èä òåõíèêèéí àíõàí øàòíû áîëîâñðîëòîé ÷ áîëëîî.
Ýíý íü àéë ºðõ á¿ð áè÷èë ñóðãóóëü ó÷èð õ¿¿õýä ãýðòýý áàãà ñóðãóóëèéí áîëîâñðîë ýçýìøèæ, öààøèä ñóðàõ àâúÿàñ áèëèãòýé íü ñóóðèíãèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ, ìàë÷èí áîëîõ õóâüòàé íü ìàë ìàëëàæ í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëýý õàäãàëàõ íü îäîîãèéí íàéìàí íàñíààñ íü õ¿÷ýýð ñóóðèíãèéí ñóìûí ñóðãóóëüä ñóðãàäàã àðãààñ äýýð ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ñóóðèíãèéí ñóðãàëòààð í¿¿äýë÷äýä çîðèóëñàí áàãø áýëòãýõ øààðäëàãàã¿é. Õ¿í áîëîâñðîë ìýäëýãèéíõýý 95 õóâèéã ººðèéíõºº ÷àðìàéëò ç¿òãýëýýð, 5%-ã áàãøèéí çààñíààð îëæ àâäàã ãýñýí ñóðãààëûã óäèðäëàãà áîëãîí îð÷èí ¿åèéí çàéíû áîëîí Å ñóðãàëò çýðýã òåõíèê õýðýãñëèéã ºðãºí àøèãëàõ, çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíýëýã àðãà õýìæýý àâàõ îëîí áîëîìæ íýýëòòýé áàéíà.
Õîò õºäººãèéí àéë ºðõ ýðñ ÿëãààòàé, Áàã-çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí õóâüä õºäººãèéí ñóðãóóëü ìºí. Áàãèéí äàðãà íàð çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷èéí ¿¿ðãèéã äàâõàð ã¿éöýòãýõ áîëîìæ íýýëòòýé áàéíà.
Íàð ñàð îä ýðõýñèéí áàéðëàë, ø¿òýëöýýã ººðñäèéí àæèãëàëòààð ìýäýð÷ öàã õóãàöààãàà òîäîðõîéëæ áàéäàã ìàë÷èä íàðíû öàãààð àæèë, àõóé àìüäðàëàà çîõèöóóëæ áàéäàã. Õîò ñóóðèíãèéíõàí çîõèîìîë öàãààð, õàìòûí õºäºëìºð ýðõëýæ, õàìòûí áîëîâñðîë ýçýìøäýãýýð ÿëãààòàé.
Ä¿ãíýëò :
1. Ìàë÷èí àéë ºðõ á¿ð áè÷èë ñóðãóóëü, áàã- ìàë÷íû îðîí íóòàã÷ëàñàí í¿¿äëèéí ñóðãóóëü;
2.Ñóóðèíãèéí ñóðãàëòààð í¿¿äýë÷äýä çîðèóëñàí áàãø áýëòãýõ øààðäëàãàã¿é;
3.Õîò ñóóðèíãèéí áà í¿¿äëèéí ñóðãóóëü çýðýãöýí îðøèæ, õàðèëöàí áèå áèåý íºõºæ áàéõ ç¿é òîãòîëòîé;
4.Ìàë÷íû áóþó í¿¿äëèéí ñóðãóóëü íü äàÿàðøèõã¿é äýëõèéí ñî¸ëûí õºãæèëä ìîíãîëûí îðóóëñàí õóâü íýìýð, ¸ñòîé äàíãààðøèë ìºí.

Та санал бодолоо COMMENTS гэсэн дээр дарж бичнэ үү

Монголын мал аж ахуй бол даяаршлын дүйц дангааршил мөн

Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóé áîë
äàÿàðøëûí ä¿éö äàíãààðøèë ìºí

Ìàë áàéâàë ìîíãîë áàéíà
Ìàëã¿é áîë ìîíãîë ¿ã¿é.

Ìàë àæ àõóé, ò¿¿íèéã òîéðñîí àëèâàà àñóóäëûã ìîíãîë÷óóäààñ èë¿¿ ìýääýã, àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýæ ÷àääàã óëñ îðîí ýíý äýëõèé äýýð áàéõã¿é, áàéõ ÷ ¿íäýñã¿é õýìýýõ ñàíàà ºâºðëºæ ÿâäàãàà îëîí ò¿ìýíä õ¿ðãýõ çîðèëãîîð áè÷èæ áàéíà. Òàâàí õóøóó ìàëàà áàéãàëèàñ çàÿàñàí òàâèëàíãààð íü ìàëëàæ, áóÿíûã íü çºâ õ¿ðòýæ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæ, ¿ð óäàìûã ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëæ èðñýí ìàë÷èí ò¿ìýíýýðýý ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàõàðõàæ áàéäàã.
Ìîíãîëûí ìàë÷ëàõ óõààíû àðâèí áàÿëàãûí ñàíä ººðèéí àìüäðàëûí òóðøëàãààð áàòëàñàí, àæèãëàñàí çàðèì ¿ð ä¿íãýý íýìýðëýõýýð ñýòãýë øóëóóäàâ.
¯¿íä: 1.Õ¿í, àìüòàí, óðãàìàë ãýõ ìýò òºð뺺ð àíãèëäàã ãýòýë òºðºë äîòðîî ÿã èæèë ÿäàõäàà ãàíö õîñ áàéäàãã¿é íü áàéãàëèéí ººðèéí òàéëàãäàøã¿é íóóö;
2. Áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í àìüòàé, íºõºí ¿ðæèõ øèäòýé, ãàíö õóâü, òýð íü õýçýýä ÷ äàõèí äàâòàãäàõã¿é;
3. Õ¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿í àìüã¿é, õ¿í áàéãàëèéí áîäèò þìñûã äóóðàéëãàæ õèéíý. Õ¿í ººðºº áàéãàëèéí á¿òýýë ó÷ðààñ àìü îðóóëæ ¿ë ÷àäíà. Õ¿íèé á¿òýýë àìüã¿é ó÷ðààñ õè÷íýýí ÷ õóâèàð õèéæ áîëíî. ªºðºº íºõºí ¿ðæèõã¿é;
Ýíäýýñ Ņáàéãàëèéí þìñ ¿çýãäëèéí ìºíõºä îðøèí áàéäãûí óã ¿íäýñ íü ÿëãààòàé òºðäºãò îðøèíîņ. ßëãààòàé á¿òýýõèéí òóëä çààâàë ¿ðæäýã, ¿ðæèõèéí òóëä ýð ýìèéí ¸ñîí áàéõ õóóëüòàé õýìýýõ ä¿ãíýëòýíä õ¿ðíý.
ßëãàãäàõóéí ãàéõàìøèãèéã ìàëûí ç¿ñýýð àâ÷ ¿çüå.
Öàãààí ã¿¿íèé ñààì, óëààí ¿íýýíèé ñ¿¿, öàãààí ÿìààíû ñ¿¿ã ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð õýðýãëýäýã ìîíãîë óëàìæëàë íü Ìîíãîë÷óóä ìàëûí áèîëîãûí óâèäàñûã ç¿ñýíä áàéãààã ìýäýýä ç¿ñýýð ÿëãàñàí áàéíà. ̺í öàãààí ç¿ñ íàðíû ãýðëèéã èõ îéëãîäîã, õàð íü èõ øèíãýýäýã ôèçèêèéí õóóëèàð öàãààí ç¿ñòýé ìàë áýýðýã, áàðààí ç¿ñòýé ìàë ºë÷èð òóë ìîíãîëûí á¿õ ìàëûí èõýíõ íü áàðààí ç¿ñòýé. Àëñàä áèë÷ýýðëýæ ÿâàà ìàëàà åðºíõèéä íü áàðààí, á¿ãýýí ãîëäóó ãýæ ÿëãàíà. Ýíý íü ¿íäñýí ºí㺠õàð áà öàãààí ãýñýí õî¸ð òºðºë áàéíà, áóñàä íü çàâñàðûí ºí㺠þì. ª.Õ. öàãààíä õàð, õàðä öàãààí áàéäàã íü íýã÷ ÿã èæèë ç¿ñ áàéäàãã¿éí áàòàëãàà þì. Àäóó, ¿õýð, ÿìàà, òýìýýã èõ áèåèéí ç¿ñýýð àíãèëæ áîëäîã áîëîâ÷ õîíèéã çºâõºí òîëãîéí ç¿ñýýð õàð áîëîí ºíãºò ¿ñíèé çºâõºí áàéðøèëààð øèë öàãààí, õàð õ¿ç¿¿ò, õàð òîëãîéò, õàð ò¿ð¿¿ò, õàëçàí, áîð õàëçàí, áîð òîëãîéò, õóâü õàð, áîð ãýõ ìýò÷ëýí òîîëæ áàðøã¿é îëîí ç¿ñýýð ÿëãàãäàã íü ç¿ñ íü àìüòàäûí îðøèí áàéõûí çàéëøã¿é áºãººä õ¿ðýëöýýòýé íºõöºë ìºí ãýäãèéã áàòëàíà.
Ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëäàà ìºðäºæ èðñýí öýýð ¿ãýíä ,,Õàíàñàí áîë õàð àçðàãà òàâü. Öàäñàí áîë öàãààí àçðàãà òàâü,, ãýäýã íü öàäñàí, õàíàñàí õýìýýõ ¿ãñ óòãà íýã, ç¿éðëýõèéí òóëä õýðýãëýñýí, õàðèí ºñ÷ ¿ðæèõã¿é ãýñýí íóóö ñàíàà àãóóëæ áàéíà. ª.Õ. ¿ð òºë íü ÿã èæèë ç¿ñòýé òºðºõ ìàãàäëàë èõ òóë ¿ð òîãòäîãã¿é áàéæ áîëîõ þì. Öàãààí ã¿¿íýýñ ÷ öàãààí óíàãà òºðäºãã¿é çààâàë ººð ç¿ñòýé èõýâ÷ëýí õàð áîðäóó ç¿ñòýé ãàð÷ ààæèìäàà öàãààí ç¿ñòýé áîëäîã, òàñ õàð óíàãà ÷ ãàðäàãã¿éã áèä àìüäðàëààñ ìýäíý. Åñºí öàãààí ìîðèéã áýëýãäëèéí ÷àíàðòàé õýðýãëýõ, ÷ºäãºðèéí ãàíö óíàà ãîëäóó öàãààí ç¿ñòýé áàéõ, óóëûí ñàâäàã íóòàã íóòãèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ õàð áóþó öàãààí ìîðüòîé áàéõ, æèøýýëáýë Àëòàí îâîîíûõ äýëòýé öàãààí àçàðãà áàéõàä õàí õºõèéõ õèëýí õàð ìîðüòîé íîãîîí òîðãîí äýýëòýé ýìýãòýé õ¿í áàéõ ãýõ ìýò. Ãýòýë õààä íî¸ä äýëòýé öàãààí ìîðèîð, õàòàãòàé÷¿¿ä íîãîîí ºíãºòýé, íàíæèí ãàõàé ã¿ëýìòýé ìºíãºí ýìýýë òîõñîí õèëýí õàð ìîðèîð ãàíãàðàõ çýðãýýñ ä¿ãíýõýä öàãààí ç¿ñèéã õààä íî¸ä, õàð ç¿ñèéã õàòàãòàé íàð ýðõýìëýæ áàéñàí íü õÿçãààðûí íºõöºë áóþó õî¸ð òóéëûí ºí㺺ð ÿëãàæ áàéñàí ìîíãîë çàí ¿éë ýðòíèé óëàìæëàëòàé òºäèéã¿é амьтан бүхэн заавал ýð, ýì байж үрждэгийн адил зүс ч заавал хар цагаан хоёроос төрдөг байна
Òýãâýë õîíèéã ÿàãààä öàãààí ç¿ñòýé çàÿàãàà âý?, äýýð äóðäñàí ôèçèêèéí õóóëèéã çºð÷èæ áàéíà âý? ãýñýí àñóóëò ãàðíà. Öàãààí ç¿ñ äîòðîî îëîí ÿíç. Ìàë÷äûí àíãèëäàãààð óëöàí áóþó ä¿ìáýí öàãààí áèø, ººðººð õýëáýë ñîðìóóñ íü хар, бусад бүх бие õóíäàí öàãààí áàéäàã. Õîíü íü íàðíû ãýðëèéã øèíãýýæ, äàéñíààñ áèåýí õàìãààëàõ çýâñýã áîëñîí í¿äýý ãýðýëä öîõèóëàõã¿éí òóëä òîëãîé íü çààâàë ººð ºíãºòýé áàéíà. Õîíèíû èõ áèå çààâàë öàãààí ç¿ñòýé áàéäàã íü ºâëèéí òýñãýì õ¿éòýí, çóíû ààãèì õàëóóíä ÷ ãàäíààñ íàðíû èë÷ øèíãýýõã¿é, ººðººñºº ¿ðãýëæ äóëààí ÿëãàðóóëæ áàéäàãòàé óëáààòàé. Àäóóíû ç¿ñ òîîëîæ áàðøã¿é îëîí áàéäàã íü ç¿ñ ãîî ¿çýìæèéí ¿íäñýí øèíæèéí íýã áîëîõûã èë÷èëæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí ºí㺠õîñîëñîí ìîðèîð ãàíãàðàõäàà õî¸ð öàãààí, õî¸ð õàð ìîðü õîñëóóëæ óíàäàãã¿é íü þì á¿õýí ¸ñ ç¿éí áîëîí àìüäðàëûí íàðèéí óòãà ó÷èð, ø¿òýí áàðèëäëàãàòàé, õýìæýý õÿçãààðòàé áàéäãèéã íîòëîíî. Ãýòýë ¿õýð, òýìýý, ÿìàà ãóðàâ öººõºí ºíãèéí ç¿ñòýé áàéäàã íü õ¿í òºðëºõòºí àäóóíààñ áóñàä òºðëèéí ìàëààð ãàíãàðäàãã¿é áàéíà. Ýíäýýñ àäóó õ¿í õî¸ð çààâàë ãýð á¿ëýýð àìüäàðäàã èæèë øèíæèéí íýã ç¿ñ áîëîé.
Зэрлэг амьтадын зүс дайснаас биеэ хамгаалахын тулд оршин байгаа орчны ургамлын өнгийг дагаж улирлаар хувирч байдаг, амьтаны төрлөөр ялгасан голдуу нэг төрлийн зүстэй бол таван хушуу мал нь хүний бүтээл өөрөөр хэлбэл дайснаас хамгаалах эзэнтэй учраас зүс нь уг малын бие махбодын шинжийг илэрхийлж байдаг. Амьдралын ажиглалтаас адууны зүсийг эцэг, бусад малын зүсийг эх нь сонгодог бололтой. Харин хонины зүсийг зөвхөн толгойн зүсээр нь тогтоохоос их биеийн зүс заавал цагаан байх нь малчин бүрийн дагаж мөрдөх аман хууль юм. Модыг хичнээн тайрсан ч модны шинжээ хадгалж байдагтай адил зүс уг малын төрөл дотроо ялгагдах шинжийг илэрхийлдэг учраас малаа зүсээр нь ижилсүүлж өсгөх, ашиг шимийг эмчилгээний зориулалтаар ашиглах зорилгоор сонгосон зүстэй малаа өсгөх увидас малчний мэдэлд байна.

Òàâàí õуøóó ìàëын төрлөх шинж, зан авир,

õàëóóí õ¿éòýí õоøóóò õýìýýí ÿëãàõûí ó÷èð

× õîíü äîòîîä èë÷ (ýíåðãè)-ýý ¿ðãýëæ ãàäàãøàà á¿õ áèåýðýý ñàöðóóëæ áàéäàã ó÷ðààñ õîíèíû õýâòýð õàëóóí, ºâëèéí ãóðâàí åñèéí õ¿éòýíä ÷ óóð ñàâñàæ áàéäàã. Õîíèíû õîðãîë ººðòºº äóëààí øèíãýýñýí áóñàä ìàëûíõààñ áºõ, íÿãòðàë ñàéòàé, õàòñàí÷ áóòàð÷ çàäðàõã¿é, õàòñàíûã áóóö ãýíý. Áóóöûã ìàë÷èä ºâëèéí óëèðàëä õ¿éòýí õоøóóò ìàëûíõàà äóëààí õýâòýðò àøèãëàíà. Õîíèíèé õîðãîë íü áàðèöàëò ñàéòàé ó÷èð øýýñòýéãýý çóóðàëäàí äàðàãøèæ õàòóóðàí õàøààíû ãàçðûí õºðñºí äýýð çóçààí äàâõàðãà ¿¿ñãýíý. ¯¿íèéã õºðçºí ãýíý. Õºðçºíã 20 îð÷èì ñàíòèìåòð óðò, ºðãºíòýé ãèøãýæ õîðîî áàðüæ ºâºë溺ä äàðàà æèëèéí ºâëèéí ò¿ëøýý áýëòãýíý.
× Õîíèíû äîòîð õàëóóíàà õàäãàëàõ ÷àäâàð íü àðüñ ¿ñýíäýý áàéõàä àäóóíûõ ìàõàíäàà áàéõ, õîíü-àäóó õàëóóí ÷àíàðûí ìàõòàé áîëîâ÷ õîíèíû ìàõ õàëóóí äýýðýý øèíãýö ñàéòàé, àäóóíû ìàõ õ¿éòýíäýý èë¿¿ øèíãýöòýé. Õèéðõñýí áà òºðñºí õ¿íèéã ò¿ðãýí òýíõýð¿¿ëýõ çîðèëãîîð õîíèîð øèíý øºë óóëãàäàã çàíøèëòàé. Õîíèíû òàðãûã ñóóðèíãèéí õ¿í ãýíýò èõ óóäàãã¿éí ó÷èð ¿¿íä îðøèíî. Ò¿ðãýí ¿éë÷èëãýýòýé ó÷ðààñ øºëººð äàðóóëæ óóõ ýìèéã òºëãºí õîíèíû øºëººð äàðóóëæ óóäàã, ýð¿¿ë çàëóó õ¿í õîíèíû ìàõ, øºë, ÷ºìºã èäýõèéã áàðàã òàâèí íàñ õ¿ðòýë öýýðëýäýã ìîíãîë óëàìæëàë íü çàëóóãààñ õýðýãëýâýë äàñàë áîëîîä ýì÷èëãýýíèé øèíæýý àëäàíà ãýñýí õýðýã áîëíî. Ìîíãîë÷óóä õîíèíûã ìóóëàõäàà õîíèíû øºë óóÿ ãýæ ÿðüäàã àòëàà áóñàä ìàëûã ìóóëàõ áóþó õîîëòîé áîëî¸ ãýäãèéí ó÷èð ýíý áîëîé. Ýíäýýñ õîíèíûã ìàõû íü õ¿íñýíä õýðýãëýõäýý ãîë áèø, áóñàä øèíæ¿¿äèéã èë¿¿òýé àøèãëàõ çîðèëãîîð áóñàä ìàëààñ õýäýí àðàâ äàõèí îëîí áàéõààð ºñãºäºã þì.
× Õîíèíä ñ¿¿ë, àäóóíä äàëàí, òýìýýíä áºõ õýìýýõ àñàð èõ ººõ áóþó õîîëíû íººöòýé áàéõàä ÿìààíä íººö ººõã¿é, ãóÿ øóëäàí, õàðèí ÷ýýæ íü ìàõëàã, ¿õýð á¿õ ýðõòýí æèãä ìàõëàõ áºãººä ãóÿ íü àðàé èë¿¿ æèíòýé áàéõ.
× Çóíû ààãèì õàëóóíä àäóó óðò õºëèéí àìüòàí òóë óóëûí îðîé áóþó ãîë, óñ çýðýã àëü ñýð¿¿í ãàçàð, õîíü áîãèíî õºëèéí àìüòàí òóë áàéñàí ãàçàðòàà òýýðíý.
Õàëóóí õоøóóò ìàëûí ýöýã, ýõ ¿ðñ, èæèëññýí áàéäëààð òîëãîéãîî òîíãîéí, áèå áèåèéíõýý ñ¿¿äýðò íóóí, õ¿ðýýëýí çîãñîõûã òýýðýõ ãýíý. Òýýðýõ íü õóðö íàðíû èë÷ ãýðýë, ÿëàà, øóìóóë, õýäãýíý çýðýã õîðòîí øàâüæààñ òîëãîéãîî áóþó ìýäðýõ¿éí òàâàí ýðõòýíýý õàìòðàí õàìãààëæ áàéãàà áàéãàëèàñ çàÿàñàí óâüäàñ áºë㺺.
Òýýðäýã íü àäóó, õîíü õàìòûí àìüäðàëòàé áóþó ãýð á¿ëèéí àìüäðàëòàé ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà. Õàëóóí õóøóóò ìàë òýýðýõäýý çààâàë òîéðîã ¿¿ñãýäýã íü íýí ãàéõàëòàé. Àäóó ÷îíîíîîñ õàìãààëàõäàà àçðàãà àçðàãààðàà óíàãà, äààãàà ãîëäîî õèéãýýä ã¿¿, ìîðüä íü òîéð÷ çîãñîîä àçðàãà óðäóóð íü ºðººä ãàçàð õàâ÷èëàí àãñàð÷, ñ¿ðä¿¿ëýí óõààíààðàà àéëãàæ õàìãààëäàã.
Õàëóóí õоøóóò ìàëûí ÿëãàãäàõ îíöëîã íü ºâëèéí òýñãýì õ¿éòýíä ÷ õ¿éòýí óñûã íýã àìüñãààãààð çàëãèëæ óóíà. ßìàà, òýìýý çóíû ààãèì õàëóóíä ÷ õ¿éòýí óñûã ø¿ä, òàãíàé íü òàøààä òàñðàëòã¿é çàëãèëæ ÷àääàãã¿é.
Íýðýëõýõ õýìýýõ çàí ¿éë õ¿íä áàéòóãàé ìàëä õ¿ðòýë áàéäàã: ßìàà, òýìýý íýðëýõ¿¿ àìüòàä ó÷ðààñ ÿìàà ø¿äýý òàøàíãóóò óñ óóæ öàäñàí þì øèã òóðãèàä, óðóóëàà ñýãñðýýä óñíààñàà çàéëààä ïýýäèéãýýä áóñàäòàé íààäíà, Òýìýý óñûã øèìæ óóõ áºãººä ø¿äýý òàøàíãóóò ìºí õàìðààðàà òóðãèàä, óðóóëàà ñýãñðýýä áîõèð þì àìàíä íü îðîõ ãýñýí áîëîëòîé ýñâýë àëñûã õàðàõ ãýñýí ä¿ð ¿ç¿¿ëýí, öàäàõ ÿàãàà ÷ ¿ã¿é ãýõ ÿíçòàé óñíûõàà äýðãýä çîãñîí 60-80 ëèòð óñ óóæ áàéæ õîëäîíî. Àäóó, õîíü íýã àìüñãààãààð óóãààä ãàðíà. Иймд ямаа, тэмээг худгаас услахдаа түрүүчийн ус ууснийг нь хорьж, дахин дахин хурааж уславал зохино.
Òàâàí òºðºë ìàëûí àëèí÷ óñ óóæ öàäñàí ë áîë óñíààñàà õîëäîæ áóñàääàà çàé òàâüæ ºãíº. Ýíý øèíæ òàâàí õóøóó ìàë á¿õýíä áàéäàã åðºíõèé øèíæ.
Õàðèí ÿìàà õàëóóí, õ¿éòýí àëèíûã ÷ äààõã¿é. Çóí áèë÷ýýðò ñàëõè ñºðºí õîíèî äàãóóëàí ã¿éíý, õîòîíä áàéâàë ãýð áàðààíû ñ¿¿äýðò õîðîãäîíî. ªâºë äààðààä ýðò õîòëîíî, õýâòýðýý õºë人íº. Õ¿éòýíä ÿìàà õ¿ç¿¿ãýý íóãàëæ, õóøóóãàà ñóãàðóóãàà íààæ õýâòýíý. Õ¿éòýí 600Ñ õ¿ðýõýä õ¿éòýí øºíº ÿìàà îâòîé àìüòàí òóë õîíèíû çàâñàð áàðàã äýýð íü ãàðààä õýâò÷èõíý. ßìàà ãàäíààñ äóëààíûã äîòîãøîî ¿ðãýëæ ñîðæ áàéäàã ó÷ðààñ õýâòýð íü õ¿éòýí, óëìààð õîò õºë人äºã ó÷ðààñ õîíü ÿìààíû çîõèñòîé õàðüöàà 5:1 áàéõààñ õýòýð÷ áîëîõã¿é ãýñýí àìàí õóóëü áàðèìòàëæ áàéäàã. Ó÷èð íü цөөн бол ºâëèéí òýñãýì õ¿éòýí øºíº ÿìàà îâòîé àìüòàí òóë õîíèíû çàâñàð áàðàã äýýð íü ãàðààä õýâò÷èõíý.
Ýäãýýð øèíæýýð íü àäóó, õîíèéã õàëóóí õоøóóò, ÿìàà, òýìýýã õ¿éòýí õоøóóò ìàë ãýæ ÿëãàíà.
Õàðèí õî¸ð õóâààæ áàéãàà ó÷ðààñ ¿õýðèéã õ¿éòýí õоøóóòàò òîîöîõ áîëîâ÷ áóñäûí îíöëîãûã øèíãýýñýí òóë ñààðìàã áóþó ãóðàâäàõü àíãèëàëèéã ¿¿ñãýíý (ýíý àíãèëàë çîõèîã÷èéí ñàíàà).
¯õýðèéí áóñàä ìàëààñ äàâóó болон ижил øèíæ:
-Үхэр монгол, сарлаг хоёр төрөл байна.
-Ìàõ íü õîíèíû ìàõòàé àäèë àëü ÷ óëèðàëä õýðýãëýæ áîëîõîîñ ãàäíà ÿìààíûõòàé àäèë óäàõ òóñìàà ýì áîëîõ ó÷èð áîðö õèéæ õýäýí æèë ÷ õàäãàëæ áîëíî.
-Ñ¿¿ àðâèíòàé, ìîíãîëûí ñ¿¿ний òîñëîã, ñàðëàãûí ñ¿¿нийхээс арай бага боловч махны чанарын хувьд монголын мах нь мөн хэмжээгээр илүү, монгол нь говь, хээр, хангай аль ч нутагт амьдрах чадвартай бол сарлаг зөвхөн хангайд амьдрана.
- Таван хушуу малаас хониноос бусад мал адуу, үхэр сагсуу амьтад, ялангуяа сарлаг, ямаа нь бүрч илүү. Өөрөөр хэлбэл сэтгэл нь хөөрч, баярлаж байгаагаа илэрхийлж хамраа сартайлган, чихээ дэлдийлгэн, сүүлээ огсойлгоод унгалдаад, мөөрөлдөөд хар хүчээрээ тонгочон давхидаг. Харин хонь ямаа тэмээ дуу авиа гаргадаггүй.
-Õàðüöàíãóé ìàëëàãàà áàãàòàé, ãýðñýã àìüòàí òóë áààñû íü õ¿ðòýë õàòààæ ò¿ëøèíä õýðýãëýíý.
× Õîîëîî îëæ èäýõ ÷àäâàðààð áóñàä ìàëààñ ñóë ó÷ðààñ çóäàä õàìãèéí èõ ºðòºíº. Шèëýðäýã íü òýìýý øèã, ãýðñýã íü ÿìàà øèã, ìàõ íü õàëóóí, õ¿éòýí õóøóóòûí äóíäàæ øèíæèéã àãóóëñàí òóë àëü ÷ óëèðàëä õýðýãëýæ áîëîõîîñ ãàäíà áîðöëîõîä ÷àíàðàà óäààí õàäãàëíà.
× Ñàëàà òóóðòàé, õèâäýã øèíæ íü áîã ìàë, òýìýý ë¿¿ãýý àäèë ã¿çýýòýé.
× Àäóó ººðèé㺺 óÿæ ñîéæ áàéæ, ãàçàð ¿íýðëýæ ã¿éäýã áîë ¿õýð èðñýí çàìààðàà õîíîã ã¿é ã¿éíý.
¯õðèéí áóñàä ìàëä áàéäàãã¿é ÿëãàà
× Өºðñäèéí ñýâñ áóþó ÿñûã õóãàöààíààñ ¿ë õàìààðàí ãºñºðèéäñýí áàéñàí ÷ áóñàä ìàëûíõààñ ÿëãàæ ¿íýðëýí ìýäýõ òºäèéã¿é ãàçàð ìàëòàæ øîðîî òîîñ òàòóóëàí, í¿äýý óëààíààð ýðãýëä¿¿ëýí, õàð õ¿÷ýýðýý îðèëîõîä äóóã ñîíññîí á¿õ ¿õýð öºìººð îðèëîëäîí ç¿ã ç¿ãýýñ ñàíäàðëàäàí õàð õóðäààð öóãëàðàí ãàøóóääàã íü íýí ãàéõàëòàé. Òýõäýý òàâ ìèíóòààñ õýòðýõã¿é òàðöàãààíà. Газар үнэрийг шингээж, удаан хадгалдаг учир үхэр үнэрээр нь өөрийн төрлийг ялгадаг байна. Ийнхүү үнэрч шинжээрээ бусад малаас ялгагдах учир шороон махбодтой хэмээн зурхайд шинждэг. Ýíý çºí ÷ øèíæýýðýý 12 æèëèéн ºíãèéã ãàíöààðàà èëýðõèéëäýã áèçýý.
× Таван хушуу малаас ганцаараа төлөө íóóäàã. Хээрт тугалсан үнээний тугал үнэг, хярс, туулай бут бургасанд нуугдаж хярж хэвтдэг шиг бүтэн биеэ далдлах хонхорт жижиг бартаанд эхийгээ дагаж явж чадах болтол гурав дөрвөн бүтэн хоногоор буюу 72-оос зуугаад цаг хярж хэвтдэг. Эхийнхээ дууг ялгаж, орчиндоо аюулгүй болсон цагт эх нь очиход босч хөхчихөөд эргээд хярдаг нь эхээс гарахдаа эхтэйгээ ярьдаг, харилцан ойлголцдог байна.
× Бèë÷ýýð, óñ, гэрийн хооронд явахдаа заавал öóâæ ÿâдаг зөнгөөрөө ãаргасан замыг үхрийн жим ãýæ нэрлэдэг бөгөөд жимдээ өөрийн үнэрээ шингээдэг учраас н¿äã¿é öàñàí øóóðãàíä ч òººðºõã¿é харьдаг. Монголчууд төөрвөл үхэртэй буюу үхрийн жим таарвал түүнийг дагаж айлын бараа хардаг,
× Үхэр шороон махбодтой учраас ус байгаа газрыг алсаас үнэрлэж мэдэх бөгөөд ус таарвал заавал уух учир хавар шар ус гармагц гэдэслэж, таргалж эхлэдэг. Гэтэл адуу хий махбодтой учраас шар ус уухаар турах бөгөөд голын ус цэвэршсэн хойно таргална.
× Үхэрийг газар байнга үнэрлүүлэхийн тулд толгойгий нь тонгойж байхаар заяасан.
Òîîíû õýëýýð-¿õýð àëòàí äóíäàæ, ýäèéí çàñãèéí õýëýýð-õàìãèéí òàâààðëàã, øèíæëýõ óõààíû õýëýýð-õàìãèéí çºí÷. Áàéãàëü ¿õðèéã á¿òýýõäýý áóñàä ìàëûí øèíæ ÷àíàðóóäûã ñîíãîí шингээсний áàòàëãàà áîëãîæ õî¸ð Ẻðèéã íü Ẻð¿¿äèéí öóãëóóëãà áîëãîí á¿òýýñýí áàéäàã íü íýí ãàéõàëòàé. Олон аймаг, хотоос ирж анги бүрдүүлж ижил мэрэгжил эзэмшиж байгаа оюутнуудыг үхрийн бөөр шиг хэмээн зүйрлэдэг нь эв нэгдэлтэй байхын бэлэгдэл билээ.

Áîã áîä ìàë õýìýýí íýðëýäãèéí ó÷èð

Òàâàí õóøóó ìàëàà õºëèéí óðò áîãèíîîð íü áîã, áîäîîð àíãèëäàã íü ìàëëàõ àðãà òåõíîëîãîîñ óðãàí ãàðñàí áàéíà. Áîäûã óõààíààð, áîãûã äàãàæ ìàëëàäàã íü òàâàí òºðëèéí ìàëûã íýãýí çýðýã ºäºð øºíº ã¿é ìàëëàæ ºñãºíº ãýäýã ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèëòýé õ¿íèé îé óõààíä ¿ë áàãòàíà. Ãýòýë ìàë÷èä íýã íü íºãººãººñ ýðñ òýñ ÿëãàãäàõ øèíæèéã ìýäðýýä õàëóóí õоøóóò õîíèéã õ¿éòýí õîøóóò ÿìààòàé õîñëóóëæ ìàëëàäàã. Ìîíãîë÷óóä íýõèéãýýð дээл, өлгий õèéõýýñ ÿìààíû àðüñààð äýýë, өлгий õèéäýãã¿é. ßìààíû àðüñààð òàõ õèéäýã õàðèí õîíèíû àðüñààð òàõ õèéäýãã¿é. Õîíèíû ìàõ óäàõ тóòàì õîð áîëíî. ßìààíû ìàõ óäàõ òóòàì ýì áîëíî. Ýíäýýñ àäóó, õîíèíû ìàõààð áîðö áèòãèé õèé, ¿õýð, òýìýý, ÿìààíû ìàõààð áîðö õèé ãýñýí óòãà àãóóëàãäàæ áàéíà. ª.Õ. àäóó, õîíèíû ìàõ àìàðõàí õóðøèæ áàéõàä ¿õýð, ÿìàà, òýìýýíèé ìàõ óäààí õóðøèíà.
Îðîé (õàðóé á¿ðèé ) áîëîõîîð ¿õýð, ÿìàà ãýðë¿¿ãýý ýðãýäýã áîë õîíü öààøàà ÿâíà.
Õàëóóí õоøóóò õîíèéã, õ¿éòýí õоøóóò ÿìààòàé èõýðë¿¿ëæ ìàëëàõûí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîë:
à) Хàâàð öýöýã íàâ÷, ÿðãóé çýðýã õóðö, øèíý íîãîî èäìýãö õîíèíîîñ ºìíº òàðãàëæ, ìàõ íü èõ àìò îðæ õàëóóí ÷àíàðòàé áîëîõ ó÷èð ÿìààãààð øºë óóíà. ßìàà õàëóóí áîëîîä, ÿëàà øóìóóë ãàðààä èðýõýýð õ¿éòýí ÷àíàðûí ìàë ó÷ðààñ òàðãàëàõàà áîëèíî. Íàìðûí ºí㺠îðîîä ºâñ øàðëààä èðýõýýð òàðãàëíà. Õîíü õàëóóí õоøóóò àìüòàí òóë õàëóóí ÷àíàðûí õóðö óðãàìàëä õîâäîãëîõã¿é, ààæèì òàñàðàëòã¿é òàðãàëíà.
á) Õîíèéã 6 ñàðûí äóíäààñ ñààãààä äóíäà÷ààð íýã ë ñàð ñààíà. Ãýòýë ÿìààã 9 ñàðûí ñ¿¿ë õ¿ðòýë ñààíà. Õîíèíû ñ¿¿ ºòãºí, ÿìààíûõ øèíãýí ó÷ðààñ õîëüæ õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé. ßìààíû ñ¿¿ã ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð ºðãºí õýðýãëýíý.
â) Äàí õîíèíû òàðàãûã ñóóðèíãèéí õ¿í õýòð¿¿ëæ óóâàë àìèíä ÷ õ¿ð÷ áîëäîã íü ò¿¿íèé ò¿ðãýí ¿éë÷èëãýýòýéã íîòëîõ òóë öààø íàðèéí ñóäëàõ õýðýãòýé. Õîíèíû òàðàã áàì ÷èéãèéã ýì÷ëýõ ýì ó÷ðààñ òóí íü èõýäñýí ó÷ðààñ àìèíä õ¿ð÷ áàéíà.
ã) Íÿëõ õ¿¿õäèéã ÿìààíû ñ¿¿ãýýð óãæèõàä ìàðèàëààä, öàðàé íü öàéãààä òýæýýë íü òààð÷ áàéõàä õîíèíû ñ¿¿ãýýð óãæâàë òóðààä, õàòèíãàð áîëäîã нь хоёр хурц харгалдаж бие биеэ устгадаг байна.
ä) Õàâàð íîãîîíä äóòóó öàäñàí ¿åä, ýñâýë øóìóóëä õººãäºõ, ýñâýë öàñàí øóóðãà, ààäàð õ¿éòýí áîðîîíä õîíü õîòíîîñ áèë÷èõýä ÿìàà ìàéëæ õîòíîîñ ÿâàõààñ òàòãàëçàæ, ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýí ìàéëàæ, õîéíîîñ íü äàãàõààñ àðãàã¿é áîëñîí ìýäýýëýëèéã ýçýíäýý ºãíº. Õàøèð ìàë÷èä öàã àãààðûí ãýíýòèéí ººð÷ëºëò áóþó õ¿éòýí áîðîî îðîõ ýñâýë ÿëàà øóìóóëä õººãäºõ çýðýã øèíæ òýìäýãòýé ¿åä ÿìàà ãýðèéíõýý ãàäàà óÿ÷èõààä óíòàíà.
å) ßìàà õýýðèéí íîõîé ýðãýõýä õîíü ìýäýýã¿é áàéõàä õºëºº ºðãºí ÷àãíàæ, ãàçàð çàâ÷ëàí, òóðãèæ, äàéñàí èðæ áàéãààã óðüä÷èëàí ìýääýã, ÿëàíãóÿà ñýðõ îëîíòîé áîë á¿ð ÷ ñ¿ðòýé çýðýã çýðýã ãàçàð öàâ÷èëàí ýãíýí çîãñîîä óðàãø äàâøèëàí õàìàðààðàà òóðõèðààä, õ¿ðýýä èð áèä îëóóëàà áàéíà ãýõ ÿíçòàé áàéäàã, ãýòýë õîíü îãò ñýæèãã¿é õèâýýä õýâòýæ áàéõàä íü õîòíû çàõààñ áîîõîé ñóéëààä àâààä ÿâ÷èõíà, õîíü íýã äýð õèéòýë ¿ðãýýä ¿ëäýíý. Ìàë÷èä ÿìàà òóðãèàä, õîíü ¿ðãýýä áàéíà ÷îíî ýðãýæ áàéíà ãýæ ìýäýýä õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâíà, ýõíèé ýýëæèíä õîòîî òîéðîí ÷àíãà äóóãàð÷ ÷èìýý ºãíº, ýñâýë áóó áàéâàë 2-3-í óäàà õèé áóóäàõ, õîòíû çàõàä ìàíóóõàé áîñãîí, ìàíàæ õîíîõ õ¿ðòýë àðãà õýìæýý àâíà.
¸) Îðîé áîëîõ òóòàì õîíü öààøàà ÿâíà, ÿìàà ãýðë¿¿ãýý õàðèõûã õè÷ýýíý, òèéì ó÷ðààñ õîíü õîòëîõ áîëëîî õîíèî õóðààãààðàé ãýæ ýýæ, ààâ íàð õ¿¿õä¿¿ääýý àíõààðóóëäàã. Ýýæ ààâ íàð õîíèî õóðàà ãýæ áàéíà ÿìààãàà õóðààõã¿é þì óó ãýæ õ¿¿õäýä áîäîãäìîîð áàéãàà áèç. Èéìýðõ¿¿ ë áîäëîãî çîõèîæ ñóðàã÷èääàà áîäóóëæ ñóðãàäàã áàãø îëîí áàéäàã áîë . . .
æ) õîíü í¿äýýðýý äàéñíààñ áèåý õàìãààëäàã áîë ÿìàà òóóðàéãààð ãàçðààñ ÷èìýý àâ÷ ººðèé㺺 õàìãààëäàã.
ç) õîíü ººðºº àìü õàëóóí (36-37)-íàà òîãòìîë áàðüæ áàéõ ìýäðýìæòýé òºðñºí ó÷èð 60 ãðàäóñûí õ¿éòýí ÷ áàéñàí äààðàõã¿é õýâýýä, ýñâýë ºâñºº èäýýä õýâèéí àìüäàð÷ áàéõàä áóþó ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóðýýñ èë¿¿ õýìæýýíèé äóëààí öàöàðóóëæ áàéõààð òºðñºí áîë ÿìàà ãàäíààñ º.õ. íàðíû èë÷ýýð àìüäàðäàã ó÷ðààñ äààðàõ, õàëóóöàõ íü ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóðûã äàãàõ òóë ºâºë õîò õºë人æ, öàãààí ñàð ãàðàíãóóò, àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýõ áîëîíãóóò íîîëóóð íü õººð÷ ñàìíàõ áîëäîã, ãýòýë õîíü 6-ð ñàðä çóíû èõ õàëóóí áîëîõ ¿åä ººðèéí õàëóóí, íàðíû õàëóóíòàé òýíöýæ íîîñ íü õººð÷ õàé÷èëäàã.
è) Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä áàðàã á¿õ òºðëèéí ýìèéã òºëãºí õîíèíû øºëººð äàðóóëæ óóäàã íü õîíèíèé ìàõ øèíý äýýðýý ýð÷èìòýé áàéäãûã àøèãëàæ, ýìèéí ¿éë÷èëãýýã ò¿ðãýñãýæ õ¿÷ îðóóëäàã áàéíà.
Õîíü ÿàãààä îðîé áîëîõîîð öààøàà ÿâäàã, ÿìàà ãýð ë¿¿ãýý ýðãýäýã âý?
Äàéñíààñ áèåý õàìãààëàõ óâèäàñûã áàéãàëààñ çàÿàõäàà àìüòàíû òºðºë òóñ á¿ðä ººð ººð áàéäàã. Æèøýý íü õîíü õàðæ äàéñíàà òàíüäàã ó÷ðààñ ãàçðûí ºíäºðèéã áóþó íàð äàãàæ ÿâñààð ãýãýý òàñàðìàãö òýð ãàçàðòàà øàãàé Ẻí õýâòýýä ºãíº. Áàòàëãàà íü: 1-ä õîíü õºäºº õîíîõäîî çààâàë ãàçðûí õàìãèéí ºíäºð ýýâýð ãàçàð õîíîñîí áàéäàã. 2-ò õàðàíõóéä õîíèéã õººõºä õóéëàðààä ÿâàõã¿é, ÿâñàí ÷ ãàçðûí ºíäðèéã áàðèàä çóãòàíà. Ýíý òîõèîëäîëä ÿìàà òàíä òóñëàíà. ßìàà õººñºí ç¿ã ð¿¿ ÷ºëººòýé ÿâíà. 3-ò õîíü ÷îíî íîõîéä õàçóóëàõäàà í¿äýý íóóæ, ñ¿¿ë, àð õîíãîíîîñîî áàðèóëäàã áîë ÿìàà ãàçðûí õºðñººð äàìæñàí äîëãèîíû äàâòàìæààð ÿëãàæ, ìýäýðäýã ó÷ðààñ ìºðãºæ, àìèà õàìãààëàõûã õè÷ýýõ òóë ÷îíî áàãàëçóóðäàæ, ãàíö ñýгсэрýýä ÷óëóóäàõàä òîëãîéãîî äîðîî õèéãýýä ¿õñýí áàéäàã. 4-ä õîíü ìóóëàõàä ãàíö ÷ äóóãàðäàãã¿é áàéòàë ÿìàà óíàãàíãóóò ìàéëäàãûí ó÷èð íü äàéñíààñ àìèà õàìãààëàõ áàéãàëèàñ ºãñºí òàâèëàíòàé õîëáîîòîé áàéíà. 5-т хонь тэргэл сартай шөнө хотныхоо аль өндөр хамар өөд авирч хэвтэх, ногоонд сайн цадаагүй үедээ шөнө бэлчих тохиолдол байдаг атал харанхуй шөнө бэлчдэггүй.
Èéìä àìüòàí á¿õýí ººðèéíõºº òóõàé äîëãèîíûã (ìýäýýëëèéã) çàðèì íü öàöàæ, çàðèì íü áóñäûí öàöñàí äîëãèîíûã õ¿ëýýí àâ÷ àìü àìüäðàëàà çîõèöóóëæ áàéäàã.
Äîëãèîíèéã õ¿ëýýí àâ÷ äàéñíààñàà áèåý õàìãààëàõ óâèäàñûã áóðõàí ÿìààíä çàÿàñàí òóë ÿìàà, íîõîé òóóðàéãààðàà ãàçðààð äàìæñàí äîëãèîíîîð äàéñàí õààíààñ àéñóéã ìýäýðäýã, ãýòýë õîíü ãàäàãøàà äîëãèîí öàöäàã ó÷ðààñ ¿íýðýýð íü ÷îíî áàéòóãàé íîõîé÷ õîíü áàéãàà ãàçðûã àëñààñ ìýäðýíý. Èéíõ¿¿ õîíü, ÿìààíû ýñðýã áà èæèë õîñ øèíæèéã ä¿éö¿¿ëæ, õîñëóóëæ ìàëëàäàã íü ìàë ìàëëàõ ìîíãîë òåõíîëîãè òºäèéã¿é, øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð ìºí. Монголд ямаагүй хонин сүрэг байдаггүй учир энэ болой.
Áîäûã óõààíààð ìàëëàõûí îíîëûí ¿íäýñ íü àëèâàà àìüä àìüòàí á¿õýí òºðºë îëñîí íóòàã óñ, öàã àãààð, îðîí çàéíààñ õîëäîõîîðã¿é çàÿàäàã áàéãàëèéí æàìûã àøèãëàæ ñóðãààð, àéë õîòëîîðîî õàìòðàí ìàëëàäàã.
¯õýð ñ¿ðýã àäóóòàé àäèë, õîîðîíäîî èæèëñýã àìüòàí ó÷èð òóãàëäàà ¿íýý èðýõ öàãòàà õîòëîõîä ñóâàé ¿õð¿¿ä òîì, æèæèãã¿é äàãààä èðäýã áîë èíãý èðýõýä ñóâàé òýìýýí¿¿ä èðýõ áàéòóãàé á¿ð öààøàà óëàì õîëäîõ òóë òýìýýã çîéìîã ìàë ãýæ íýðëýäýã. Òàâàí õóøóó ìàëàà áîã, áîä ãýæ õî¸ð õóâààäàã íü äºðâºí óëèðàëûí òóðøèä õ¿íñýýð òàñðàõã¿é áàéõ ìýðãýí óõààí ãýìýýð. Çóí áîã ìóóëàõààñ áîä ìóóëàõã¿é áèç. Õîíü çóó õ¿ðýõýýð èäýõ õîíü îëäîõã¿é, àäóó àðàâ õ¿ðýõýýð óíàõ ìîðü îëäîõã¿é áîëäîã õîøèãíîë ÷ áîäèò ¿íýí þì. Ýíý õîøèãíîëîîñ ìàø îëîí ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî: Ýíý òîî áîë ìàë÷èí ºðõºä îíîãäîõ ìàëûí äîîä õýìæýý áóþó ºðõèéí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã ìàëûí òîîãîîð òîãòîîñîí õýðýã. Ìàëûí òàòâàðûã ýíý òîîíîîñ èë¿¿ ãàðñàí ìàëààñ òîîöîæ ýõëýõ ¸ñòîé ãýñýí ìýðãýí óõààíûã ìàë÷äûí äàëä ìýäëýã òºðèéí óäèðäëàãàäàà óõààðóóëæ áàéäàã.

Õîíèíû õîò çààâàë äóãóé áàéäãûí ó÷èã:

¯íýõýýð ñîíèí àñóóëò áàéãàà áèç, ìàø ýíãèéí ìºðò뺺, øàð áóóöàí äýýð òºðñíººðºº ãàéõóóëäàã àõìàä ñýõýýòí¿¿ä áàéòóãàé, òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ÷ îíîâ÷òîé õàðèóëæ ¿ë ÷àäíà. Ãóðâàëæèí, äºðâºëæèí õýëáýðòýé áàéõã¿é íü ìýäýýæ ÷ ãýñýí ÿäàõäàà çóóâàí ÷ áèø çààâàë äóãóé áàéäàã ó÷ðààñ õîòîî òîéðîîä àéëóóä íü áóó÷èõäàã, õîðîîãîî äóãóé áàðüäàã íü ºâëèéí óëèðàëä ÷ õ¿éòýíä äóëààíàà õàäãàëàõûí òóëä áèå áèåäýý íààëäàí Ẻãíºð÷ õýâòäýã ãýæ ñàíàõàä çóíû öàãò õîíü Ẻí õýâòýæ áàéõàä ÿìàà íü õîòíû çàõàä ÿëãàð÷ òàðóó õýâòäýã, õîíü áèå áèåý ìºðãºæ, õàæèãëàäàãã¿é, õýâòýðýý áóëààöàëääàãã¿é ýâñýã áàéõàä ÿìàà õýâòðýý áóëààëöàæ, áèå áèåý òºäèéã¿é õîíèéã ìºðãºæ, õàæèã÷ òóë õîíèíû òàâòàé àìàðàõ íºõöëèéã àëäàãäóóëäàã ó÷èð õîíü ÿìààíû òîîíû õàðüöàà 5:1 áàéäàãûí ¿íäñýí øàëòãààíû íýã íü ýíý áîëîé.
ßëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëèàð õîíü ººðººñºº ¿ðãýëæ äóëààí ÿëãàðóóëæ áàéäàã ó÷ðààñ äîòðîî ¿ðãýëæ äààð÷ áàéäàã òóë äóëààíàà òîãòâîðòîé áàðèõûí òóëä çóí ÷ áàéñàí øàãàé Ẻí õýâòäýã. ªºðººð õýëáýë ýçëýõ¿¿íýý õàäãàëàõûí òóëä óñíû òóñàë Ẻðºíõèé áàéäãûí àäèë áóþó õ¿í àìüòàíû òîëãîéí ¿ñíèé ýðã¿¿ëýã íü àìü àìüäðàëûí îðøèõóéí ¿íäýñ ó÷ðààñ õîò ä¿¿ðýí õîíü, óñíû íýãýí äóñàë áóþó ¿ñíèé íýãýí ýðã¿¿ëýã ëóãàà àäèë äóãóéð÷ õýâòýõýýð áàéãàëèàñ çàÿàñíààñ õîò çààâàë òîéðîã õýëáýðòýé. Иймд хонийг усан махбодтой хэмээн тооцдог бөгөөд хонины мах эмчилгээний чанар илүүтэй байдаг нь рашаантай адил гэсэн нууц утгыг илэрхийлнэ.

Òàâàí õóøóó ìàëûí ìàõáîä

Цагаан çóðõàéí îíîëîîð àäóó õèé ìàõáîäòîé, ¿õýð øîðîîí ìàõáîäòîé, õîíü óñàí ìàõáîäòîé áîë 12 æèëä áàãòààã¿é òýìýý á¿õ ìàõáîäûã àãóóëñàí, ÿìàà àãóóëààã¿é áàéæ òààðíà. ßìàà çóäàä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿õäýã, òýìýý ÿìàð÷ çóäàä áàðàã ¿õäýãã¿é ýñðýã øèíæòýé àòàë ñàëàà òóóðòàé, õ¿éòýí õóøóóòàé, ìàõ ñýð¿¿í ó÷èð áîðö õèéõýä òîõèðîìæòîé, ñ¿¿ãýýð íü õ¿¿õýä óãæàõàä òîõèðîìæòîé, ñýæèã÷ çýðýã èæèë øèíæòýé ó÷èð èõýðë¿¿ëæ, тэмээг аливаа эрсдэлд бараг өртдөггүй ÿäàì, ÷èã÷èé õóðóóãààð òºñººëñºí áîëíî. Ìàëûã èéíõ¿¿ ìàõáîäîîð àíãèëàõ íü ìàëûí àøèã øèìèéã (ñ¿¿, ìàõ, àðüñ ¿ñ, ÿñ, ÿëãàäàñ çýðýã) àìüäðàë àõóéäàà ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí ¿ð ä¿í áîëîé.
Òàâàí õóøóó ìàëàà ìàõáîäîîð ÿëãàõûí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëûã ãàíöõàí ìàõààð àâ÷ ¿çüå. Õèé ìàõáîäòîé ìîíãîë õ¿íä:
1. Àäóó õèé ìàõáîäòîé ó÷ðààñ õèé íü õèéãýýãýý äýìæèæ, ìàõ íü èë÷ëýã, øèíãýö ñàéòàé ó÷ðààñ ºâëèéí óëèðàëä äàíãààð íü ÷àíàæ õýðýãëýäýã, ÿëàíãóéÿà íàñ àõèæ õîäîîäíû õîîë áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð ìóóäñàí ¿åä á¿õýë õîîëîíä èõýâ÷ëýí õýðýãëýíý. Õàðèí øºëòýé õîîëîíä òºäèéëºí òààðàìæ ìóóòàé áàéäàã. Õîíü-àäóó õàëóóí ÷àíàðûí ìàõòàé áîëîâ÷ õîíèíû ìàõ õàëóóí äýýðýý øèíãýö ñàéòàé, àäóóíû ìàõ õ¿éòýíäýý èë¿¿ øèíãýöòýé. Õèéðõñýí áà òºðñºí õ¿íèéã ò¿ðãýí òýíõýð¿¿ëýõ çîðèëãîîð õîíèîð øèíý øºë óóëãàäàã çàíøèëòàé. Ò¿ðãýí ¿éë÷èëãýýòýé ó÷ðààñ øºëººð äàðóóëæ óóõ ýìèéã òºëãºí õîíèíû øºëººð äàðóóëæ óóäàã, ýð¿¿ë çàëóó õ¿í õîíèíû ìàõ, øºë, ÷ºìºã èäýõèéã òºäèéëºí ýðõýìëýäýãã¿é ìîíãîë óëàìæëàë íü ýì÷èëãýýíèé øèíæ íü àëäàãäàæ, äàñàë áîëîõîîñ áîëãîîìæèëñîí õýðýã áèçýý.
2. ¯õýð øîðîîí ìàõáîäòîé ó÷èð õèé ìàõáîäûí èâýýë íü ó÷ðààñ àëü ÷ óëèðàëä ÿìàð÷ õîîëîíä òîõèðíî. ªºðººð õýëáýë ÿìàð÷ íàñíû õ¿íä, àëü ÷ óëèðàëä õýðýãëýæ áîëíî.
Малын бүтээгдэхүүнийг эмчилгээний
зориулалтаар хэрэглэж ирсэн өв сангаас
Ìîíãîë õ¿í õèé ìàõáîäòîé ó÷ðààñ õèéðõýõ, áàì ÷èéãòýõ, õèéðõñýííýýñ ñýòãýë ìýäðýëèéí ºâ÷òýé áîëîõ çýðýã áóñàä ¿íäýñòýíä áàéäàãã¿é îëîí ºâ÷íèéã õîíèíû ìàõ, øºëººð ýì÷èëäýã. Õîíü óñàí ìàõáîäòîé ó÷ðààñ óñûã õèéæ¿¿ëæ õýðýãëýäýã ìîíãîë óëàìæëàë (öàéã îëîí äàõèí ñàìàð÷ àìò îðóóëäàã øèã)-ààð ìàõ, øºë íü ýìèéí ¿¿ðýãòýé òóë ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòûí õîîëîíä õýðýãëýâýë èë¿¿ çîõèìæòîé ãýõ ìýò÷èëýí òýìýý, ÿìàà íü çààñàí ìàõáîäã¿é ÷ ãýñýí äýýð äóðäñàí ìàõáîäûí çîõèöóóëàëòûí ñàéí ìóó òàëûã äýìæñýí, íºõñºí çýðýã øèíæ¿¿äèéã àãóóëæ, òàâàí õóøóó ìàë íü õèé ìàõáîäòîé ìîíãîë õ¿íèéã òýòãýæ, ìºíõð¿¿ëýí ýíý õîðâîîãèéí õ¿í òºðëºõòºíèé ñàëøã¿é íýãýí õýñýã áîëîí àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã.

Ìîíãîë ìàë áàéãàëü, öàã óóðòàé øóóä

õàìààðàëòàé áàéäàã íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîã

Ìîíãîë ìàëûí àìüäðàõ ÷àäâàð íü áàéãàëèéí õóóëèà äàãàíà. Òóõàéëáàë, õàíãàé, õýýð, ãîâèéí ìàëûí áèë÷ýýð, óñ, öàã óóð íü ýðñ ÿëãààòàé ó÷ðààñ ìàë íü òýð òºðñºí íóòãèéíõàà àÿñûã äàãàæ àìüäàðäàã ãýäýãò õýí÷ ìàðãàõã¿é áèç.
Çóä òýñâýðëýõ ÷àäâàðààð íü æàãñààâàë: òýìýý, àäóó, õîíü, ¿õýð, ÿìàà. Æèëèéí ºí㺺ð ÷ þì óó çàðèì æèëä àäóóíä õàëòàé áàéõàä çàðèì æèëä ¿õýð ýñâýë áîã ìàë èë¿¿òýé õîðîãäîõ æèøýýòýé. Ýíý íü ìàë áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ó÷ðààñ õ¿íèé íýãýí àäèë æèë íü îðîõîîð îëíîîð õîðîãääîã ÷ áàéæ þóíû ìàãàä. Èéìä ìàíàé çóðõàé÷èä æèëèéí ºí㺺 òàâàí õîøóó ìàëòàéãàà õîëáîæ çóðõàéäâàë ìîíãîë çóðõàé÷èéí ãàéõàìøèã, ò¿¿íýýñ èë¿¿ õºðºí㺠îðóóëàëò ¿ã¿é áèçýý. Òýõäýý æèë äàðààëàõã¿é. Çóä çóëàãòàé, ãóðâàí õîøóó ìàë ¿ëäýõ ¸ñòîé ãýñýí àìàí õóóëèéã ìºðäºæ àæèëëàâàë òà á¿õýí ÿìàð ÷ çóäàä àìæèðãààãàà àëäòàë õîîñîðîõã¿é.
Èéìä òàâàí õóøóó ìàëòàé áàéõ íü ìàë÷èí àéëûí àìæèðãààíû õ¿ðýëöýýòýé áàéõ íºõöºë þì.
Áîã, áîä áóþó áîãèíî õºëèéí àìüòàíûã óðò õºëèéí àìüòàíòàé èõýðë¿¿ëæ ìàëëàäàã íü áèå áèåíäýý õàðøëàõ øèíæ áàéõã¿é ó÷èð íýãýí ãýð á¿ëä áàãòààæ òàâàí õуøóó ìàëûí èæ á¿ðäëèéã ºâãºä äýýäýñ ìèíü ºâ äàìæóóëàí õàäãàëóóëñíûã òýð õýâýýð ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýí õàäãàëàõ õ¿íäòýé áºãººä õàðèóöëàãàòàé ¿¿ðãèéã õýðõýí ã¿éöýòãýõ íü ìàë÷èí á¿ðèéí õóâèéí óõàìñàðò ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðàõààñ äýýä óäèðäëàãûí öýöýí ìýðãýíýýñ áàãà õàìààðíà. Ýíäýýñ ìàë÷èí ãýäýã ¿ã áîë ìàë àæ àõóéí áîëîâñðîëòîé ìýðýãæèëòýí õýìýýñýí èíæåíåð ãýñýíòýé àäèë óòãàòàé ìýðýãæèë ìºí.
¯¿íèéã áàòëàõ ãàíö æèøýý àâ÷ ¿çüå.
¯äýø óíòàõûí ºìíº çààâàë òýíãýðèéí áàéäàë, íàðíû øèíãýëò, ñàðûã àæèæ, ìàë õýâòýðòýý õèâæ áóé ýñýõ çýðýã àæèãëàëò õèéæ ìàðãààø ÿìàð ºäºð áîëîõûã òààìàãëàí, ºã뺺 íàðòàé óðàëäàæ áîñîîä, ìîðü õàðàõóé çóóð ¿äýøèéí òààìàãëàëàà øàëãàí, õîòîíäîõ ìàëàà á¿ðòãýæ, õààø íü áèë÷ýýõèéã øèéäýæ, õºäººëñºí ìàëàà õààíà áàéæ áîëîõ, õîëäñîí ýñýõèéã òààìàãëàæ, õýíèéã ÿâóóëáàë áàðààãèé íü õàðõàâ ãýäãèéã õ¿ðòýë áîäîæ ºäðèéí àæëàà òºëºâëºæ ãýðòýý îðíî. Ìîðü õàðàõ çóóð áèåèéí àëæààë á¿ðýí òàéëàãäàíà. Òóõàéëáàë ìýäðýõ¿éí òàâàí ýðõòýí òàâóóë àæèëëàíà. Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë, ºíººäºð ÿìàð àæèë èë¿¿ á¿òýýìæòýé áàéõàâ ãýäãèéã õ¿ðòýë òºñººëæ áîäíî. Òýõäýý õàðæ ñýòãýõ íü äàâàìãàéëíà. ßàãààä ìîíãîë÷óóä (õºäººãèéíõºí) áèå çàñàõ ãýäãèéã ìîðü õàðàõ ãýäýã âý? ãýñýí àñóóëòàíä òà á¿ãä ººð ººðñäèéí õàðèóëòûã ºãºõ íü ìýäýýæ, áè áîë õ¿í îð÷èí òîéðíîî òàíüæ ìýäýõäýý 75-ààñ äýýø õóâèéã õàðæ òàíüäàã ãýñýí ýðäýìòýäèéí ñóäàëãàà, 100-í óäàà ñîíñîõîîñ íýã óäàà õàð ãýñýí àðäûí öýöýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé õýìýýí öýöýðõýæ, ìîíãîë õ¿í èéì ë óëàìæëàëò óõààíòàé ãýíýì. Òýãâýë õîòûíõîí ìîðü õàðàõ çóóð þó áîäîæ, þó õèéäãèéã óíøèã÷ òà ººðºº á¿ðýí òºñººëºí ÿëãàí ñàëãàõ ó÷ðààñ ìèíèé õîñ îíîë ãýäýã ¿¿íèéã ë õýëýýä áàéãàà þì. º.õ. àëèâàà þì çààâàë ÿëãààòàé, íýãèéí çàí ÷àíàðûã ìýäâýýñ íºãººãèéí øèíæ òºðõèéã øóóä òîäîðõîéëæ áîëíî. Ìàë÷èí õ¿íèé ÷ºëººò ñýòãýëãýý ºíäºð áàéäàãûã áèë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà áàéãàëü, öàã óóðûí ø¿òýí áàðèëäëàãà, ç¿é çîõèöîëòîé õîëáîæ òàéëáàðëàâàë áîäèò áàéäàëä èë¿¿ íèéöýõ áèçýý.
ÝÖÑÈÉÍ Ä¯ÃÍÝËÒ : Ìîíãîë÷óóä áèäíèé ºâãºä¿¿ä òàâûí òîîíû íóóöûã ýðòíýýñ ìýäýð÷ ãýðèéí òýæýýìýë ìàë òàâàí òºðºë áàéõûã óõààð÷ á¿òýýñýí õ¿í òºðëºõòºíû ò¿¿õýíä ìºíõëºí ¿ëäýýñýí, äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí íýýëò, ýíý íü ìîíãîëûí äàÿàðøèëä äàíãààðøèí ¿ëäýõ öîðûí ãàíö õóâü çàÿà ìºí.
Èéìä Ìîíãîë áàéâàë ìàë áàéíà. Ìàë áàéâàë Ìîíãîë áàéíà õýìýýí öýöýðõýõèéí ó÷èð óòãûã òàéëæ áàðøã¿éí ãàíö æèøýý äóðäâàë : Äýýð òýìäýãëýñýí øîðîî-óñàí ìàõáîä äýýð ñóóðèëñàí íü ñóóðèí, õèé-ãàë ìàõáîä äýýð ñóóðèëñàí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë ¿¿ññýí ó÷ðààñ ýíý õî¸ð ñî¸ë èðãýíøëèéã íýãèéã íü íºãººãèéí äýýð òàâèõ, àëü íýãèéã ¿ã¿éñãýõ íü õ¿í òºðëºõòºíèéã óñòãàõ àþóëä õ¿ðãýæ áàéãààã äýëõèé äàÿàðàà îéëãîæ, àëü àëèíèé ñàéí, ìóó òàëóóäûã ä¿éö¿¿ëæ, àëòàí äóíäàæ äýýð òîãòñîí ñî¸ë èðãýíøëèéí òºëºº àìüäðàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ áàéãààãèéí эдийн засгийн ¿íäýñ ýõ ñóðâàëæ нь таван хушуу малын иж бүрдэл мөн.
Ýöýñò íü í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëòýé áàéõ ¿åä ¿¿ñ÷ õºãæñºí ¿íäýñíèé àíаãààõ óõààí íü õèé ìàõáîäòîé ìîíãîë õ¿íä өнөөдөр ч гэсэн èë¿¿òýé òîõèðíî ãýäãèéã сануулахад илүүц биш хэмээн бодном.

Ãýð á¿ëèéí áàéãàëèéí
çàãâàð íü àçàðãà àäóóòàé àäèë

Èæèë øèíæ íü : à) Ýð íü ýìèéãýý õóâü÷èëæ àâàõààð, ýì íü õóâü÷ëóóëàõààð çàÿàãäñàí. Ýì íü ìàø ¿íýí÷. Ýð íü óäèðäàí æîëîîäîæ, äàéñíààñ õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé. á) Àçðàãà îõèí òºëºº õóðààäàãã¿é íü õ¿íòýé àäèë. â) Äýýð, äîðîî ¿¿äýí ø¿äòýé. ã) Äîòîîä ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãàà òºñòýé. ÿçýýã¿é ó÷èð õèâäýãã¿éãýýñ áààñ íü õàãàñ áîëîâñðóóëàãäñàí á¿òýýãäýõ¿¿í òóë áóñàä ìàëä òýæýýë, òàðèàëàí÷èä áîðäîî áîëãîí àøèãëàíà. ã) Ìîíãîë õ¿í , àäóó õîþóë õèé ìàõáîäòîé. д). Гүүний сүү, ээжийн сүү хоёр ээддэггүй. е). Шинээр тавьсан зарим азрага өөрийн төл биш л бол хавар унагалмагц нялх унагыг шилэн хүзүүн дээрээс нь хазаад сэгсэрээд чулуудчихдаг, үүнийг сайн азрага гэж эзэн нь магтдаг. Энэ нь дагавар хүүхдээ зарим эцэг шоодворлодогтой утга нэг юмаадаа.
ßëãàà íü : à) Ýöãèéí á¿õ áèåèéí ýä ýñ ýõèéíõ áàéäàã àòàë àçðàãàíä õºõ áàéäàãã¿é æèíõýíý ýð àìüòàí òóë àçðàãà õýä õè÷íýýíýýð ã¿¿ õóðààäàã ãýòýë ýð õ¿íä ýõíýð ãàíöûã õóâü÷ëàõ çàÿàòàé òºðñºí.
á) Àçðàãàíä öºñ áàéäàãã¿é àòàë õ¿í öºñòýé íü õ¿íèé ñàíàà äàâõàð гэдэг.
â) õ¿í í¿¿ðýíäýý í¿äòýé áóþó ãóðâàí òàëàà õàðäàã áºãººä àð òàëä þó áîëæ áàéãààãàà óõààíààðàà áóþó ñýòãýõ¿éãýýð ìýäýðäýã, õàðàõûí òóëä õ¿ç¿¿ãýý ýðã¿¿ëæ õàðíà, òýãâýë àäóóíû í¿ä òîëãîéí õî¸ð òàëäàà áàéäãààñ òîëãîéãîî ýðã¿¿ëýõã¿é íýã íýã òàëàà äààæ, í¿äýý õÿëàéñíààð 1800 õ¿ðòýë õàðíà.
Èéíõ¿¿ àäóó õ¿í õî¸ðûã àäèëõàí ãýð á¿ëýýð àìüäðàõààð çàÿàñàí áóþó àäóó õ¿í õî¸ð èõýð çàÿàñàí íü õîñûí îíîëûã áàòëàõ òºäèéã¿é í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí àìèí ñ¿íñ, ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ þì. Àäóó ýð õ¿íèé õèéìîðèéã ñýðãýýæ, áèåèéã ÷èéðýãæ¿¿ëæ, àìüäðàëûí çîâëîí æàðãàëûã õóâààëöàæ áàéäàã óíàà òºäèéã¿é õîîë õ¿íñ íü áîëæ áàéäàã.
Ýð íü õ¿¿õäèéí õ¿éñèéã òîäîðõîéëäîã, ãýð á¿ë áîëîõ ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàäàã òóë àíõäàã÷èéí ¿¿ðýãòýé. Õ¿í àõòàé äýýë çàõòàé ãýõýýñ õ¿í ýã÷òýé äýýë çàõòàé ãýäýãã¿é, àõ ñóðãàæ, ä¿¿ íü ñîíñäîã ãýõýýñ ýã÷ ñóðãàæ, ä¿¿ íü ñîíñäîã ãýäýãã¿é. Ýíäýýñ áàðóóí õîéò, ç¿¿í õîéò ãýõýýñ õîéò áàðóóí, õîéò ç¿¿í ãýäýãã¿é ýñâýë áàðóóí óðä, ç¿¿í óðä ãýõýýñ áóöààæ íýðëýäýãã¿é íü ÿìàð÷ þìàíä äýñ äàðààëàë áàéäãûã íîòëîíî.
Ýíäýýñ óäèðäàõ, óäèðäóóëàõ ¸ñ ãîðèì ¿¿ñ÷, ýð õ¿í çààâàë ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷ áàéíàà ãýñýí ä¿ãíýëò óðãàí, íàñàí òóðøäàà ñî¸îëæ áàéäàã.

Òàâàí õóøóó ìàëàà äºðâèéã íü ñàëàà,
íýãèéã áèò¿¿ òóóðàéòíààð ñîíãîñíû ó÷èã

Ìîíãîë÷óóä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ç¿¿í ãàðûí óâüäàñûã äóóðàéëãàæ íýã á¿õýë á¿òýí öîãöîñîîð á¿òýýñýí íü äýëõèéí øèíæëýõ óõààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð ìºí. Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéã ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëæ èðñýí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ãýäýãòýé õýí ÷ ¿ë ìàðãàíà.
ßëãàãäàõóé áóþó õîñ õóóëèàð ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë íü хүн-газар хүйн холбоотой буюу áàéãàëèàñ ººðèé㺺 òºäèéã¿é õîîëîî øóóä àâ÷ (óñòãàæ) àìüäàðäàã áîë í¿¿äýë÷èä áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâ÷ хүн-мал хүйн холбоогоор буюу àìüäðàëàà ìàëààð äàìæóóëàí øóóä áóñ àðãààð áàéãàëüòàéãàà õàðüöäàã ó÷ðààñ ºíººäºð ñóóðèíãèéíõàí í¿¿äýë÷äèéí àìüäðàë ðóó ýðãýæ ýõýëëýý.
Õ¿í áàðóóí ç¿¿í õî¸ð õýñãýýñ á¿ðäýõ áîëîâ÷ áàðóóí íü ç¿¿íýý àõëàõ ó÷èð áàðóóí ãàðûí òóñëàõ íü ç¿¿í ãàð õýìýýí ñýòãýæ ç¿¿í ãàðòàéãàà èõýðë¿¿ëæ òàâàí õуøóó ìàëàà á¿òýýñýí õýìýýí ä¿éö¿¿ëýâ. Òà ãàðûíõàà õóðóóíóóäûã òýíèéëãýýä õàðâàë ýðõèé õóðóó áóñàä õóðóóíóóäûí õîîðîíä 900-ûí ºíöºã ¿¿ñãýæ áàéõàä, áóñàä äºðâºí õóðóóä õîîðîíäîî àäèëõàí 450-ûí ºíöºã ¿¿ñãýæ áàéãàà íü þì á¿õýí òîäîðõîé õýìæýý õÿçãààðòàé áàéäãûã íîòëîíî. Çóðàã 1-ûã õàð. Ýðõèé õóðóó-àäóó, äîëîîâîð-õîíü, äóíä õóðóó-¿õýð, ÿäàì-òýìýý, ÷èã÷èé-ÿìàà õýìýýí ç¿éðëýâýë àøèã øèì, á¿õ øèíæ íü òîõèð÷ áàéäàã íü íýí ãàéõàëòàé.
1. Зогсоогоор унтдаг, халуун хошуут, óðò õºëèéí àäóóг àëãàíû õîéò õýñãèéí òýí õàãàñûã ãàíöààðàà ýçýãíýñýí, ñóóðü ñàéòàé, хоёрхон үетэй, áàõèìõàí ìºðòºº, ¿ç¿¿ð íü биеийнхээ í¿¿ð òîëãîéã òºëººëæ, ºíäãºí人 í¿¿ðèéí ìýäðýõ¿éí òàâàí ýðõòýíèé ìýäðýëèéí òºâ¿¿äèéã àãóóëñàí, áóñàä äºðâºí õóðóóíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã äàíãààðàà õèéäýã òóë эр чадлыг үнэлж эрхий мэргэн цолтой зэрэг шинжээр нь эрхий хуруутай àäèëòãàâ.

2. Хàëóóí õоøóóò, номхон, эвсэг амьтан õîíийг аëèâàà þìûã àìòëàõ, áàðèà çàñàë õèéõ çýðýã ãàðààð ã¿éöýòãýõ àæèë á¿õýíä ò¿ð¿¿ëýí îðîëöäîã áóþó áàðóóí ãàðûã á¿õýëä íü òºëººëäºã, хèé ìàõáîäòîé ìîíãîë õ¿íèéã õèéðõñýí ¿åä íü óñàí ìàõáîäòîé õîíèíû øºëººð äàðóóëæ ýì÷èëäýã íü òàâàí ìàõáîäûí îíîëîîð õèéã óñààð äàðæ áàéãàà ó÷èð äîëîîâîð õóðóó ýì÷ äîì÷ гочтой, биеийнхээ баруун гарыг төлөөлдөг, гурван үет äîëîîâîð õóðóóтай дүйцүүëýâ.
3. Òàâàí õуøóó ìàëûí àëòàí äóíäàæ, 12 жилийн өнгийг тодорхойлогч, сагсуу амьтан ¿õýðийг äóíä õóðóóòàé ç¿éðëýõ íü ç¿éí õýðýã. Äóíä õóðóó áóñäààñ óðò áàéäàã íü àìüäðàë àëòàí äóíäàæ äýýð òîãòäîãûã áàòëàõ ìýò, ãàðàà àòãàõã¿é, øóëóóíààð íü äºðâºí õóðóóãàà äîòîãø íü õóìèõàä äóíä õóðóóíû óã öààøàà öºìèéæ, äóíäóóðàà çóðààñ ãàð÷ àëãûã õî¸ð õóâààõààñ ãàäíà áóñàä õóðóóã óðäóóðàà ÷ºëººòýé îðîõ áîëæ îëãîíî. Äóíä õóðóóíû äîòóóð, ãàäóóðààð íü áóñàä õóðóóíóóäûí ¿ç¿¿ð íèëýýä ëàâ îðæ òàâóóë ºíäºãººðºº íèéëæ òàâàí õóøóó ¿¿ñãýõýýñ ýõëýýä, õóðóóãààð òîãëîõ ýëäýâ òîãëîîì ¿¿ññýí ìýòèéí áóñàä èä øèäèéã òîäîðõîéëæ äóíä íî¸í гочтой, биеийнхээ баруун хөлийг төлөөлдөг.
4. Сýæèã÷, нэрэлхүү, 12 æèëèéí á¿õ øèíæèéã àãóóëñàí àìüòàí, хүйтэн хошуут òýìýýг ßäàì áóðõàíû íýðýýð íýðëýãäñýí ñýðæèì ºðãºäºã, аливаа эрсдэлд ордоггүй, Дугар зайсан хочтой, биеийнхээ зүүн хөлийн төлөөлөгч Ядам õóðóóтай дүйцүүлэв.
5, Хүйтэн хошуут, хээнцэр-цэцэг навчин хоолтой, мөнхийн сагсуу төрсөн(сүүл нь мөнхийн сойлттой) ÿìààг жèæèãõýí áàéäàã íü ç¿¿í ãàðûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã, áàðóóí ãàðûí õèéäýã àæèë á¿õýíä òóñëàõ ¿¿ðýãòýé, áàñ ãàð äóðàíãèéí ôîêóñûí ¿¿ðýã îíîîæ, áîãèíîõîí çàÿàñàí, òýõäýý ýðõèé õóðóóíààñ ÿëãàæ ãóðâàí ¿åòýé, чигчий бүүвээ гочтой ÷èã÷èé õóðóóтай дүйцнэ хэмээв. Таван хуруу нь таван хушуу мал гэвэл алга нь бэлчээр, ус байх ёстой.

Òà àëãàà äýëãýýä õàðàõàä ýðõèé áóñäààñàà àëñ õîë òóñãààðëàãäñàí áèåýí äààñàí áàéõàä íºãºº äºðºâ íýãäýæ íýã á¿ëèéã ¿¿ñãýæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë àäóó áèò¿¿ òóóðòàé ó÷èð ãàíöààð, áóñàä íü ñàëàà òóóðòàé ó÷èð àìü íýãòýé, òóñ á¿ðäýý õóðóóíû øèíæýä òîõèðñîí áèåýí äààñàí îíöëîã ÷àíàðòàé àòëàà àëãàíû ãóðàâíû íýãòýé òýíö¿¿, óðä õàãàñûí õýìæýýíèé áèë÷ýýðòýé áîëîâ÷ áèë÷ýýð íü õîîðîíäîî òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëñýí íýã áèë÷ýýðòýé ãýõýýð ñýòãýãäýíý. Àäóó íü àëãàíû õîéò õàãàñûí òýí õàãàñòàé òýíö¿¿ áèë÷ýýðòýé, àëãàíû õîéò òàëûí ¿ëäñýí ýçýíã¿é õýñãèéã äóíäûí ºì÷, îòðûí áèë÷ýýð ãýõýýð òºñººëºãäºíº. Алгаа дээш харуулан эрхий хуруугаа долооворт наалдуулан, бусдыг хумихад үүсэх алганы хонхор нь гүн нууранд, алгыг дөрөв хуваасан зураасыг дөрвөн талаас дөрвөн гол цутгаж байгаагаар төсөөлөгдөнө. Òýõäýý òàâóóë àëãàíû òàëûã òîéðîí áàéðëàñàí íü õîîðîíäîî õ¿éí õîëáîîòîé òºäèéã¿é ýðã¿¿ëýãýí òîãòîëöîîíä çàõèðàãäàæ áàéíà.
Ýðõèé õóðóó õî¸ð ¿åòýé áàéõàä áóñàä íü ãóðâàí ¿åòýé áàéäàã íü àòãàõàä äºðºâ íü á¿ðýí ýâõýãäýæ, ýðõèé õóðóó õàãàñ ýâõýãääýã íü ñàëàà òóóðòàí àìüòàí çààâàë õýâëèéãýýð õýâòýæ àìàðäàã, áèò¿¿ òóóðòàí çîãñîîãîîð óíòàæ àìàðäãûã èëýðõèéëýõ ó÷ðààñ äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàë çºâ ãýäãèéã áàòëàõààñ ãàäíà åðòºíöºä ñàëàà òóóðòàé àìüòàä áèò¿¿ òóóðòàíãààñ äºðºâ äàõèí îëîí áàéäàã õýìýýí öýöýðõýå, øàëãààðàé óíøèã÷ îëîí ìèíü. Ñàëàà òóóðòàé àìüòàíû õºë õºëäºõ íü îëîíòîé òîõèîëääîã àòàë áèò¿¿ òóóðàéòíû õºë õºëäºõ íü ºäðèéí îä øèã ìàø õîâîð áàéäàã íü òóóðàéíû áèò¿¿, ñàëàà áàéäàãòàé õîëáîîòîé àæ. Ñàëàà òóóðòàé ó÷ðààñ çààâàë õýâëèéãýýðýý õýâòýæ àìàðäàã ãýâýë çóíû õàëóóí øºíº ÷ çààâàë õýâòýæ àìàðäàãûã áèä á¿ãä ìýäíý. Ãàçàðò äóëààíàà áàãà ºãºõèéí òóëä àäóóíû òóóðàé áèò¿¿ áºãººä äóãóé áàéäàã, ñàëàà òóóðòàé àìüòàí áîñîõäîî óõàñ õèéí, õ¿íäèéí òºâºº ÷ýýæèíäýý øèëæ¿¿ëæ, óðä õî¸ð ºâäºã äýýðýý òóëæ, áºãñºº ºðãºæ, õîéò õî¸ð õºëºº õàãàñ ãèøãýñíèé äàðàà, áóðóó ºâäºã, õîéò õî¸ð õºë äýýðýý òóëæ çºâ òàëûí õºëºº òýíèéëãýæ áîñäîã áîë àäóó õ¿íäèéí òºâºº áºãñºí人 øèëæ¿¿ëýí ÷ýýæýý õ¿÷òýé îãöîì ñºõºæ, óðä õºëºº çýðýã õàãàñ òýíèéëãýí, õ¿íäèéí òºâºº ÷ýýæ ð¿¿ øèëæ¿¿ëýõèéí òóëä òîëãîéãîî äîîø ãóäàéëãàí, õ¿÷òýé óõàñ õèéæ áºãñºº ÷èð÷ áîñäîã íü õýâò¿¿ëýõã¿é ãýñýí áàéãàëèéí öîõèëäëîãî àæàãó. Çóäàä òóðñàí àäóó õºð⺺㺺ä áîñ÷ ÷àäàõã¿é ¿õäýãèéí ó÷èð ýíý àæãóó. Ñàëàà òóóðòàé äºðâºí õºëòýé àìüòäûã õýâëèéãýýð õýâòýæ àìàðõààð òºäèéã¿é ñàëàà òóóðã¿é õ¿í çààâàë õýâòýæ óíòàæ àìàðäàã âý? õýìýýõ àñóóëò ãàðíà. Îëîí øàëòãààíû íýã íü áîñîî óíòàõàä òîëãîéãîî äààõã¿é òýíöâýð àëäàãäàæ óðàãøàà òîíãîð÷ öî÷èæ ñýðäýã. Àìüòàä õýâòýæ óíòàõäàà òîëãîéãîî èõ áèå äýýðýý òàâüæ óíäàã. Ýíäýýñ õ¿íäèéí òºâèéã óõààí öîõèöóóëæ, òýíöâýðèéã òîõèðóóëæ áàéäàã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéíà. ̺í óíòàõ ãýäýã íü áèå, ñýòãýõ¿é õîþóë çýðýã àìàðäãûã íîòëîæ áàéíà. Àäóóã áîñîî óíòóóëàõûí òóëä õ¿ç¿¿í äýýð íü äàëàí õýìýýõ ººõºí áóë÷èí-òàòóóðãà çàÿàæýý. Ýíýõ¿¿ äàëàí íü õ¿ç¿¿ òîëãîéã íýã öàãààñ èë¿¿ õóãàöààãààð äààäàãã¿é ó÷ðààñ àäóó õîíîãò ãàíö öàã, ¿¿ð øºíèéí çààãààð óíòäàã íü äàðààãèéí õîíîãò çàðöóóëàõ ýð÷ õ¿÷ýý á¿ðýí õàíãàëòòàé àâ÷ àìæäàã áàéíà. Ãàíö öàã ç¿¿ðìýãëýõýä á¿òýí õîíîãèéí íîéðîî àâäàã ó÷ðààñ àäóó ýðýìãèé, óðò õºëèéí àìüòàí, øàíäàñò õóðäàí õ¿ëºã ãýäãèéí ó÷èð ýíý áîëîé. ªäºð øºíèéí çààãò àìüä àìüòàí á¿õýí óíòäàã íü өнөөдрийгөө даах энергийг нөхөн авдаг сүүлчийн цаг өөрөөр хэлбэл энэ цагаас хойш энерги зарцуулахаас авахгүй, физикийн хэлээр потенциал

энерги хуримтлуулж дуусах цаг, үүнээс хойш кинетик энергээр унтах хүртлээ ажиллана.
Таван хушуу малыг зүүн гарын увидастай дүйцүүлэхийн онол практикийн ач холбогдол :
1. Таван хушуу мал нь нүүдэлчдийн ертөнцөд оршин тогтнохын үндэс, монгол хүний бие махбод, сэтгэхүйн бүрэлдэхүүн хэсэг гэдгийн батлагаа.
2. Таван хошууг дуурайлгасан биш таван хурууны увьдасыг дуурайлгаж хурууг хушуу гэж нэрлэсэн хэмээн сэтгэж таван хушуу гэж бичсэн болно.

Та COMMENTS гэсэн бичиг дээр дарж санал бодолоо бичнэ үү.